Latijns-Amerikaanse vrouwen nemen geweld en ongelijkheid niet langer

Zowel het Statistische Bureau van de VN (UNSTATS) als de Economische Commissie voor Latijns-Amerika en de Caraïben (CEPAL) wijzen op het gebrek aan adequate statistieken betreffende vrouwengeweld in Latijns-Amerika. De voornaamste oorzaken hiervoor zijn een gebrek aan onderzoeksmethodologie en weinig officiële instanties met de opdracht deze gegevens te verzamelen.

De protesten tegen gendergeweld en voor vrouwenrechten, die afgelopen maanden veelvuldig plaatsvonden in Latijns-Amerika, waren reacties op individuele verhalen. Een bevolking geraakt door een geval van brute geweldpleging. Gesterkt door gezamenlijk optreden. Zo heeft ieder Latijns-Amerikaans land wel zijn symbooldossier waarrond een breder maatschappelijke debat is geweven.

#NietEenMinder, tegen gendergeweld in Argentinië

Mei 2015. Chiara Páez, een veertienjarig zwanger meisje uit Santa Fé, Argentinië, wordt door haar vriend doodgeslagen. De verontwaardiging is zo groot dat de Argentijnse samenleving zich samen achter de hashtag #NiUnaMenos (#NietEenMinder) schaart. De roep om niet één meisje of vrouw meer te verliezen aan gendergeweld krijgt weerklank; digitaal op sociale media en in levende lijve in de straten.

De roep om niet één meisje of vrouw meer te verliezen aan gendergeweld krijgt weerklank.

De eerste Niet Eén Minder-optocht is een feit.

De beweging ontstond in Argentinië uit een groep activisten, journalisten en artiesten, waarna ze een collectieve campagne tegen vrouwengeweld werd. Meer specifiek tegen femicidio, vrouwenmoord.

Belen Alvarez Vargas, tot vorig jaar verantwoordelijke van de Directie van de Vrouw, Gender en Diversiteit in de Provincie Mendoza, denkt dat de wreedheid van de geweldplegingen de Argentijnse maatschappij hebben gesensibiliseerd. Voor cijfers verwijst ze naar de ngo Casa del Encuentro, want officiële cijfers zijn er bijna niet te vinden.

Een kleine zoektocht op het internet toont dat het gros van de Argentijnse media schrijft over de bevindingen van Casa del Encuentro in de periode tussen de eerste Ni Una Menos-mars in juni 2015 en de tweede een jaar later. De veelheid aan krantenkoppen met dezelfde harde bevinding, weerspiegelt een maatschappij in schok: in 2015 overleed er in Argentinië iedere dertig uur een vrouw door geweld. Het aantal femicidios gaat volgens deze studie, die gebaseerd is op verschillende Argentijnse nationale en lokale media, in stijgende lijn: van 208 gevallen in 2008 naar 286 in 2015.

#NietEenMinder, tegen gendergeweld in Peru

Juli 2015. Cindy Arlette Contreras, een jonge Peruaanse vrouw uit Ayacucho, Peru, wordt brutaal mishandeld door haar vriend. Een video waar te zien is hoe de man Arlette aan haar haren over de grond trekt, verspreidt zich op sociale media en in de nationale pers. De beelden en lage straf voor de geweldpleger choqueren de Peruaanse maatschappij.

De Peruaanse Ni Una Menos-beweging ziet het licht.

Natalia Iguiñiz, visueel artieste en één van de organisatoren van de Ni Una Menos-mars in Peru, plaatst de video van de geweldpleging tegen Arlette naast andere video’s uit de Peruaanse geschiedenis. Ze vergelijkt het effect van de video van Arlette met dat van de video’s waarop Vladimir Montesinos, de rechterhand van ex-president Alberto Fujimori, verschillende personen van politie, justitie en de media omkoopt; de zogenaamde “vladivideos”. ‘Het publiek maken van deze video’s betekende het einde van het regime van Fujimori. ‘Op de één of andere manier veroorzaken deze video’s een algemene verontwaardiging in de Peruaanse maatschappij over de corruptie en laksheid van de Peruaanse justitie tegenover vrouwengeweld.’

Volgens de organisatie kwam bij de eerste Ni Una Menos-optocht van 13 augustus meer dan een half miljoen mensen de straat op in Lima en in het binnenland van Peru. Een Peruaanse vriend uit Brussel vertelt enthousiast hoe een breed segment van de Peruaanse maatschappij zaterdag 13 augustus de straat opging: ‘Zelfs mijn moeder en oom, die zich voorheen nooit voor iets mobiliseerden, protesteerden mee.’

De foto’s die in de week na de optochten op internet verschijnen, tonen een visuele waaier aan individuele Peruaanse burgers verenigd in een gezamenlijke strijd. In een cultureel divers land als Peru, met een geschiedenis van racisme, is de bundeling van krachten van een Quechua-vrouw met een vrouw uit de blanke middenklasse een sterk beeld. ‘Het patriarchaat overschrijdt grenzen en sociale klassen’, vertelt Iguiñiz.

Ook in andere Europese steden, van Stockholm tot Brussel, organiseerden Peruanen acties in solidariteit met Ni Una Menos-Peru.

Pan-Amerikaanse beweging, en verder

De Niet Een Minder-beweging sloeg aan, en verspreidde zich vervolgens hoopvol doorheen het Latijns-Amerikaanse continent. Afgelopen maanden kwamen Latijns-Amerikaanse burgers in een gezamenlijke strijd de straat op in Chili, Brazilië, Uruguay, Peru, Ecuador, Colombia en Mexico.

Iguiñiz legt uit dat na de individuele Ni Una Menos-marsen in verschillende Latijns-Amerikaanse landen de organisatie graag een beweging zou opzetten op regionaal niveau. ‘En waarom ook niet, mondiaal’, aldus Iguiñiz.

Volgens Paulina Jativa, psychologe en deel van de feministische beweging in Ibarra, Ecuador, is Latijns-Amerika een machistisch continent. ‘Net als alle continenten’, aldus Jativa. ‘Het systeem dat de wereld leidt is het kapitalisme, een patriarchaal systeem.’ Ook de Chileense President Bachelet vond in 2011 in MO*, als hoofd van UN Women, het agentschap van de Verenigde Naties voor gendergelijkheid en de verzelfstandiging van vrouwen, dat de realiteit van geweld tegen vrouwen een mondiaal probleem is.

Volgens Jativa is de Niet Een Minder-beweging een roep voor solidariteit en dit is volgens de feministe niet uniek aan Latijns-Amerika. ‘In alle continenten bestaan vrouwen die hun ongelijke positie in vraag stellen’, aldus Jativa.

“cultuur van verkrachting”

Met alle aandacht die in de aanloop naar de Olympische Spelen in de internationale media naar de gezondheid en veiligheid van toeristen en atleten ging, kwamen we het bijna niet te weten: ook in Brazilië waren er massaal acties tegen het geweld tegen vrouwen. Na de groepsverkrachting van een zestienjarig meisje in Rio de Janeiro in mei, kwamen Brazilianen in heel het land de straat op tegen de “cultuur van verkrachting” en waren er acties op het iconische strand van Copacabana. De hashtag van dienst: #EstuproNaoÉCulpaDaVitima (#VerkrachtingIsNietDeSchuldVanHetSlachtoffer). Dilma Rousseff, drukte haar afkeer van geweld tegen vrouwen uit via haar Facebook-pagina.

Machistische coup in Brazilië?

Genderongelijkheid op een ander niveau kreeg in de actualiteit over de politieke crisis in Brazilië wel aandacht. Verschillende sociale organisaties en media bestempelden de afzettingsprocedure, of impeachment, van president Dilma Roussef als een seksistische coup.

De onregelmatigheden met publieke fondsen, waar Rousseff van beschuldigd wordt, zouden zich in het verleden evengoed voorgedaan hebben bij mannen aan de macht.

Mulheres Pela Democracia (Vrouwen voor de Democratie) organiseert de protesten tegen de interim-regering van Temer die enkel bestaat uit blanke mannen en de rechten van vrouwen bemoeilijkt.

Diario Registrado maakt een lijstje van maatregelen van de interim-regering van Temer die tegen de rechten van de vrouw ingaan: de officiële definitie van de familie voor projecten is beperkt tot de eenheid van een man, een vrouw en kinderen; het debat over gender is verboden in het Nationale Onderwijsplan; en abortus is strafbaar - ook voor slachtoffers van verkrachting en voor wie het Zika-virus opliep.

Abortus

Het recht op legale en veilige abortus is een ander strijdpunt van vrouwen in heel Latijns-Amerika.

Juli 2016. Citlali, een dertienjarig meisje uit Sonora, Mexico, slachtoffer van verkrachting, krijgt van de rechtbank geen toestemming voor abortus ondanks het feit dat de Mexicaanse staat abortus toestaat bij verkrachting. De rechter klasseerde de zaak als “seks met minderjarige” in plaats van “verkrachting”. Actiegroepen mobiliseerden zich. Volgens een recent rapport van de CEAV (Comisión Ejecutiva de Atención a Víctimas) wordt in Mexico één op de vier meisjes onder de achttien jaar aangerand.

Maart 2014. Belén – niet haar echte naam - een jonge vrouw van zeventwintig jaar uit Tucuman, Argentinië, wordt veroordeeld tot acht jaar gevangenisstraf op beschuldiging van moord naar aanleiding van abortus. In een recent rapport is het Mensenrechtencomité van de VN ‘extreem bezorgd’ over de strenge legale restricties voor abortus, ook in het geval van verkrachting. In juli maande het Comité Argentinië aan om de opsluiting van Belén te herzien. Sociale organisaties, feministische collectieven en mensenrechtenorganisaties, waaronder Amnesty International, komen al maanden op (straat) voor haar vrijlating onder de hashtag #LibertadParaBelén (#VrijheidVoorBelén).

In Ecuador staat het strafrecht abortus enkel toe bij gevaar voor het leven van de moeder en bij verkrachting van een mentaal gehandicapte vrouw. Rommel Suntaxi werkt als advocaat in Ibarra, Ecuador, en vertelt dat dit vooral een juridische zaak is, eerder dan een medische. De rechter moet de dokter toestemming geven om een abortus te kunnen uitvoeren. Dit is zo’n bureaucratisch proces dat het vaak te laat is.

De Orde van Advocaten van de provincie Pichincha overhandigde op 11 augustus aan het Congres een brief, gebaseerd op aanbevelingen van het Comité van Mensenrechten van de Verenigde Naties, waarin ze voorstellen om abortus te legaliseren in bepaalde omstandigheden: verkrachting en incest - ook bij niet mentaal achtergestelde vrouwen - en bij misvorming van de foetus.

Paulina Jativa legt uit dat abortus een probleem van publieke gezondheid is. ‘Veel vrouwen sterven aan de gevolgen van een clandestiene abortus. De soevereiniteit van het eigen lichaam is één van de belangrijkste strijdpunten voor de vrouw’, aldus Jativa.

In El Salvador, Nicaragua en Chili is abortus onder alle omstandigheden strafbaar.

De Chileense presidente Bachelet lanceerde in januari 2015 een wetsvoorstel om abortus toe te laten in drie gevallen: gevaar voor het leven van de vrouw, een niet levensvatbare foetus of bij verkrachting. Het voorstel overleefde een stemming in de Kamer en ligt klaar voor een debat en stemming in de Senaat. De regering startte een campagne met de hashtag #YoApoyo3Causales (#IkSteun3Oorzaken) en opende een toegankelijke webpagina om de bevolking in te lichten over het wetsvoorstel. De website wijst er op dat 74% van de Chilenen voor legalisering van abortus is bij een niet levensvatbare foetus. Claudia Paz Aravena Jara, advocate in Talca, Chili, legt uit dat hoewel het om een wetsvoorstel van de regering gaat er veel tegenstand is. Vanuit de bevolking maar ook vanuit de regeringscoalitie zelf.

Feministische collectieven

Afgezien van de straatprotesten, drukt een nieuwe generatie jonge vrouwen zich uit op een manier passend bij hun tijd. Op het internet duiken blogs en Facebook-groepen op die de rol van de vrouw in de Latijns-Amerikaanse maatschappij, en de wereld, uitdagen en herdefiniëren.

Een nieuwe generatie jonge vrouwen drukt zich uit op een manier passend bij hun tijd.

Op hetzelfde continent waar de vrouw bij de verovering van het rijk van de Azteken de rol van “verraadster” kreeg in de personificatie van la Malinche, als tolk en geliefde van veroveraar Hernan Cortéz, eist een nieuwe generatie vrouwen een andere rol op.

Een uiteenlopende groep jonge vrouwen gaat in gesprek over hun rechten: blogs over waarom een vrouw niet gereduceerd wil worden tot enkel en alleen kinderen baren. Een Facebook-groep over het recht op seksueel genot van de vrouw. Een satirisch filmpje van La Loca de Mierda over het gebrek aan respect bij het seksueel benaderen van vrouwen op straat. Of beter nog een applicatie tegen lastiggevallen worden op straat van drie Argentijnse studenten. Kinderboeken over de Mexicaanse schilderes Frida Kahlo, de Chileense volkszangeres Violeta Parra en de Boliviaanse vrijheidsstrijdster Juana Azurduy om genderstereotypen tegen te gaan.

Opvallend in het discours is de solidariteit en de strijdlustige taal, met hier en daar een vloekwoord – want meisjes zijn geen prinsessen.

De kerk staat in de weg

Het historisch kader waarbinnen deze feministische bewegingen opkomen is de katholieke kerk.

De eerste Latijns-Amerikaanse paus, de Argentijnse Paus Franciscus, wordt wereldwijd gezien als een open gesprekspartner tegen sociale uitsluiting. Paus Franciscus belichaamt een moeilijke evenwichtsoefening tussen conservatieve en progressieve krachten in de katholieke kerk.

De kerk als instelling is sinds de Spaanse verovering in Latijns-Amerika diep geworteld in de samenleving, en een conservatieve gesprekspartner in het debat over genderrechten.

Dit was recent nog duidelijk in Colombia. Het Colombiaanse Ministerie van Onderwijs, het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNPD) en Unicef publiceerden in mei dit jaar het handboek Scholen Vrij van Discriminatie. Het boek voorziet in Seksuele en Gender Diversiteitstraining voor leerkrachten. Na overleg met drie hooggeplaatste katholieke geestelijken op 11 augustus liet de Colombiaanse president Manuel Santos formeel weten dat het programma niet doorgaat.

Voor- en tegenstanders kwamen spontaan de straat op in protesten samengebracht door de sociale media. Toonaangevende auteurs zoals Héctor Abad uitten hun mening in columns in de reguliere media. Colombianen zonder naambekendheid gebruiken sociale media als platform. Een Colombiaanse vriend schrijft geëmotioneerd op Facebook dat hij als toekomstige vader wenst dat zijn kinderen in een inclusieve staat leven.

Ook Jativa is niet mild voor de inmenging van de kerk in het leven van de vrouw: ‘De Katholieke kerk in Latijns-Amerika is een erfenis van het kolonialisme dat sterk doorwerkt in ons onderbewustzijn, onze ideeën en ons dagelijks handelen. De kerk beïnvloedt ook onze overheid, wat substantieel bijdraagt tot de rechtvaardiging van het geweld naar vrouwen toe.’

‘De Katholieke kerk in Latijns-Amerika is een erfenis van het kolonialisme dat sterk doorwerkt in ons onderbewustzijn.’

In Ecuador zou in de vooruitstrevende nieuwe grondwet van 2008 niet alleen Moeder Aarde rechten krijgen, ook de dochters van Moeder Aarde zouden vooruitgang boeken met abortusrechten. Pro Vida groeperingen en de Katholieke Kerk hebben hier met veel protest een stokje voor gestoken.

Nieuwe vormen van organisatie

In Argentinië vonden tijdens de Militaire Dictatuur (1976-1983) de zogenaamde Madres de la Plaza de Mayo elkaar iedere donderdag op hetzelfde plein in Buenos Aires in een roep voor gerechtigheid voor de slachtoffers van de Militaire Dictatuur.

Belen Alvarez legt uit dat de Ni Una Menos-beweging in Argentinië binnen een historische traditie past om wat verontwaardigt uit te drukken door de straat op te gaan. ‘In Argentina zijn de straten een politiek podium’, aldus Alvarez.

Peru is geografisch verdeeld in kust, bergen en Amazonewoud, en is historisch een sterk gedecentraliseerd land. Ook daar klonk de Niet Een Minder-roep even luid in de provincies als in de hoofdstad Lima.

Iguiñiz vertelt dat de organisatoren achter de NiUnaMenos-beweging in Peru elkaar kennen via de sociale media. Zowel de organisatie als de oproep voor de mars 13 augustus gebeurde voornamelijk via het internet. ‘Zo was het mogelijk om drie weken na de oproep tot samenkomen één van de grootste optochten uit de geschiedenis van Peru te organiseren’, aldus Iguiñiz.

Ook Alvarez vertelt dat de sociale media fundamenteel waren in de organisatie van de NiUnaManos-protesten.

Na de vaste afspraak van de wekelijkse optochten van de Madres de la Plaza de Mayo, vinden Latijns-Amerikanen elkaar terug in het uiten van protest op straat. Vandaag dankzij het spontane karakter van de sociale media.

De hashtags vliegen in het rond. Van het oproepen tot samenkomen om te protesteren tegen gendergeweld in Argentinië en Peru tot steun betuigingen aan een nieuwe abortuswet in Chili. De video van de mishandeling van de jonge Peruaanse vrouw en de beelden van de groepsverkrachting in Brazilië veroorzaakten zo veel verontwaardiging op sociale media dat de autoriteiten niet anders konden dan te reageren.

Waar de sociale media wel eens bekritiseerd worden omdat ze menselijk contact zouden ondermijnen, en een snelle “vind ik leuk” geen echte betrokkenheid betekent, zorgen de sociale media in het actieveld van de Latijns-Amerikaanse vrouw voor een enorm potentieel aan organisatie en betrokkenheid.

De sociale media zorgen in het actieveld van de Latijns-Amerikaanse vrouw voor een enorm potentieel van organisatie en betrokkenheid.

Voorbereiden op verandering

Feminisme kent een vruchtbare bodem in het Latijns-Amerika van vandaag. Een feminisme made in Latijns-Amerika met een eigen richting; weg van het ingeslapen feminisme van Europa.

Latijns-Amerika is een continent in beweging, en met grote tegenstrijdigheden. De cijfers van femicidio zijn angstvallig hoog. De Wereldgezondheidsorganisatie waarschuwt in Understanding and Addressing Violence Against Women voor het aantal vrouwenmoorden in Latijns-Amerika.

Paz vertelt dat de invulling van het feminisme in Chili tegelijkertijd komt van de jonge professionele vrouw, die hetzelfde loon als de man wil en bij het solliciteren niet wil gediscrimineerd worden om een levensplan met kinderen. Actiepunten die ook de Europese vrouw bezighouden, maar waar we misschien niet (genoeg) voor opkomen.

De Latijns-Amerikaanse vrouwen waar ik mee sprak, hebben het over een soms harde realiteit, maar stralen tegelijkertijd hoop uit. Iguiñiz benadrukt dat een protestmars het structurele geweld dat zo’n lange geschiedenis kent niet van vandaag op morgen kan veranderen. Toch is Iguiñiz positief: ‘Er is, denk ik, een nieuw bewustzijn ontstaan bij veel mensen.’

Na een generatie Latijns-Amerikanen die vochten tegen (of met) militaire dictaturen in de jaren tachtig, de illusie en de desillusie, staat er een nieuwe generatie klaar om op te komen voor datgene waar ze in geloven. Tegen een ander soort geweld, dat intrinsiek deel uitmaakt van de maatschappij.

Zoals steeds bestaat er een ingewikkelde interactie tussen een veranderingsproces in de maatschappij en het legale kader. Vorige week beval het Hooggerechtshof van Tucuman de vrijlating van Belén; na protestmarsen, kritiek van politieke en sociale organisaties, en het Comité van Mensenrechten van de Verenigde Naties. In Peru stelde kabinetschef Fernando Zavala van de nieuwe regering van Pedro Pablo Kuczynski na de Niet Een Minder-bijeenkomst maatregelingen voor om geweld tegen de vrouw en gendergeweld te bestrijden.

Volgens Alvarez hebben de protestmarsen er voor gezorgd dat geweld tegen vrouwen niet meer enkel een individuele zaak is, maar als een sociaal probleem wordt gezien.

Ook Jativa denkt dat Latijns-Amerika zich op een historisch moment bevindt omdat de stilte is verbroken. ‘Wanneer geweld zichtbaar wordt, kan er iets aan gedaan worden’, aldus Jativa.

Gendergeweld in Latijns-Amerika is via de weg van de straat, en met behulp van de sociale media en hashtags, van de private sfeer in de publieke ruimte terechtgekomen.

Paulina Jativa: ‘Ik zou niet meteen zeggen dat er iets is veranderd in de Latijns-Amerikaanse maatschappij, maar dat we ons op verandering aan het voorbereiden zijn. Veel vrouwen in Latijns-Amerika ontwaken, we bevragen de dingen en het opvolgen van machistische bevelen, ontmoeten andere vrouwen en creëren banden.

Of in de tijdsgeest: #VoorbereidenOpVerandering