‘We willen geen dief, wel een premier.’ Schulden, dure huisvesting en ongelijkheid brengen Tsjechen weer de straat op

‘We will be less activist, if you will be less shit’.

Twee jonge vrouwen houden hun spandoek goed omhoog in het Praagse park Letná, al is de kans dat de Tsjechische premier Andrej Babiš het leest nihil. De protesten tegen de financiële zwendel van de politicus en miljardair duren ondertussen twee jaar, maar die lijkt niet onder de indruk. Terwijl een kwart miljoen Tsjechen in koor ‘Schande!’ roepen, tweet Babiš over zijn spiertraining of plaatst foto’s met zijn idool, acteur Daniel Radcliffe op Facebook.

De boodschap van ontevreden burgers aan Babiš is duidelijk: ‘We willen geen dief, maar een premier’. In juni stelde een uitgelekt rapport van de Europese Commissie vast dat politicus jarenlang onterecht miljoenen euro’s aan Europese subsidies ontving. Dat geld werd gepompt in zijn conglomeraat Agrofert, één van de grootste werkgevers in Tsjechië die een dominante speler is in de landbouw, chemie, voeding, energie en media.

De Miljoen Momenten voor Democratie slaagde erin de grootste demonstraties sinds de Fluwelen Revolutie van 1989 te organiseren.

De corruptieschandalen en het machtsmisbruik van de premier, die ministerposten aan zijn eigen mensen toewijst om de vervolging te omzeilen, bracht vorig jaar duizenden mensen op de been. Milion Chvilek pro Demokratii - of de Miljoen Momenten voor Democratie — een burgerorganisatie die prodemocratische mensen verenigt, slaagde erin de grootste demonstraties sinds de Fluwelen Revolutie van 1989 te organiseren. Sinds 2018 eisen de activisten van Milion Chvilek het aftreden van de omstreden oligarch. Daarnaast vechten ze voor de onafhankelijke justitie en media, om te voorkomen dat ‘Tsjechië hetzelfde pad als Polen en Hongarije bewandelt’.

Lees ook

Tsjechische premier en miljardair Andrej Babiš moet 17 miljoen euro terugbetalen aan de EU

Het rapport van de Europese Commissie bevestigde ook de belangenverstrengeling van Andrej Babiš. Hij is tegelijkertijd premier en de baas van een miljardenconcern. Na de gewonnen verkiezingen in 2017 nam hij zogezegd afstand van zijn bedrijf, maar bleef in de werkelijkheid aan de touwtjes trekken. Toen dat uitkwam stelde Milion Chvilek een ultimatum: Babiš moest aftreden of Agrofert opheffen. Geen van beiden is intussen gebeurd en de premier is evenmin van plan om de onterecht toegekende Europese subsidies terug te betalen.

En terwijl de premier zich vooral met zijn zaken bezighoudt, blijven vele ernstige sociale problemen onopgelost. Zo heeft 1 op 13 Tsjechen schulden, stijgen de huizenprijzen in een razend tempo en kampen het onderwijs en de sociale voorzieningen met een middelentekort. Door een diepe sociale ongelijkheid polariseert de samenleving bovendien steeds meer.

De Estafette voor Democratie

De emmer is vol. Daarom organiseert Milion Chvilek vanaf 25 februari de Estafette voor Democratie. Tijdens dertien bijeenkomsten in verschillende Tsjechische steden vinden protesten tegen Babiš plaats. Tussen het gefluit en geroep wil de organisatie ook stilstaan bij die andere belangrijke maar onderbelichte sociale problemen waar het land mee kampt. Het aftreden van de omstreden premier doet die problemen nog niet verdwijnen, merkte sociologe Michaela Trtikova Vojtkova op in een commentaar voor het weekblad “Respect”.

Het aftreden van de omstreden premier doen de andere onderbelichte problemen nog niet verdwijnen.

‘Het is slim dat Milion Chvilek naar de regio’s stapt en rechtstreeks met mensen over hun problemen praat’, stelt socioloog Daniel Prokop in een Praags café. ‘Anders riskeert Milion Chvilek dat ze worden geassocieerd met de elite die de worstelingen van gewone mensen niet begrijpt. Ook de aanslepende problemen, die nog vóór Babiš werden gecreëerd zoals de illegale schuldvordering, moeten zeker aan bod komen.’

Daniel Prokop (1984) is gespecialiseerd in politiek en sociaal onderzoek. Hij werkt aan de Faculteit der Sociale Wetenschappen van de Praagse Karelsuniversiteit en runt een eigen onderzoeksbureau PAQ Research. In 2016 ontving hij de Journalistenprijs voor een reeks analytische artikels over de Tsjechische samenleving. Een geactualiseerde en uitgebreide versie van deze analyses vormen zijn nieuwe boek “Slepé skvrny” (Blinde vlekken), waarin Prokop naar de problemen en uitdagingen kijkt. Die van de onopgeloste problemen van armoede en schuldsanering, onderwijsongelijkheid en het gebrek aan gelijke kansen op andere gebieden, de opkomst van populisme en onvermogen om erop te reageren en de circulerende mythen die de realiteit overschaduwen. Volgens Prokop hangt dit alles samen met het afnemende vertrouwen van Tsjechen in de democratie.

800.000 Tsjechen kampen met schulden. Een getal dat al jaren hetzelfde blijft, omdat het in Tsjechië moeilijker is om uit de schulden te geraken. ‘Dat proces is veel ingewikkelder dan in de West-Europese landen of de Verenigde Staten. In Tsjechië wordt het eigendom vaker in beslag genomen dan in de rest van Europa.’

Daar komt nog bij dat de geschillen bij schuldsanering tot 2016 door een privéjury werden opgelost, niet door rechtbanken. Die privé-instanties vroegen steeds dezelfde experten om advies die op hun buurt connecties hadden met de schuldeisers. Prokop: ‘De jury stond dus zo goed als altijd aan de kant van de schuldeisers. Ze zetten een stempel onderaan het bezorgde advies en klaar was Kees. Hoewel die praktijken in 2011 door het Tsjechische hooggerechtshof illegaal werden verklaard, duurde het vijf jaar vooraleer ze niet meer werden toegepast’.

De schulden en het bijbehorende verlies van vermogen heeft vervolgens een negatieve impact op de rest van de familie. In totaal worden dus twee miljoenen mensen, of 20 procent van de Tsjechische samenleving, getroffen door de problematiek. Zo zorgen interventies van deurwaarders voor stress bij kinderen die hierdoor vaker slechtere schoolresultaten behalen.

Uit een bevraging van het onderzoeksbureau Median in 2018 bleek dat het onvermogen of de onwil van de regering om dit te reguleren ervoor zorgde dat gedupeerde Tsjechen hun vertrouwen in de instellingen en rechtbanken verloren. Prokop was bij dat onderzoek betrokken: ‘Uiteraard moet je je schulden aflossen, maar schuldsanering kan op een menselijke manier gebeuren. Mensen verliezen niet alleen hun eigendom, ze blijven ook achter met de torenhoge schulden door de roofleningen uit het verleden. Uit ons onderzoek bleek dat mensen vooral geld lenen omdat ze hun financiële verplichtingen niet meer kunnen nakomen, zoals het betalen van de huur. Vervolgens kunnen ze die lening niet meer afbetalen en vragen ze een nieuwe lening aan. Zo komen ze in een vicieuze cirkel terecht. Mensen geloven dan niet meer dat er wetten zijn die hen beschermen. Ze geven het helemaal op en twijfelen zelfs aan de democratie. “Het maakt niet uit of we in een democratisch of communistisch land wonen. De staat heeft me toch nooit geholpen”, klinkt het dan.’

Geen alternatieven?

‘Het maakt niet uit of we in een democratisch of communistisch land wonen. De staat heeft me toch nooit geholpen.’

De schuldenproblematiek moet daarom als eerste worden aangepakt, vindt journaliste Saša Uhlová van het platform Alarm.cz. ‘Anders lukt het niet om de andere problemen op te lossen.’

Maar politici staan niet te springen om de schuldsanering op de politieke agenda te zetten. Alleen de Piratenpartij en STAN durven er een woord over te reppen. STAN is een partij die uit lokale overheidsfunctionarissen bestaat. Onder andere onderwijs en klimaatverandering staat vooraan op zijn agenda.

Maar beide partijen buigen zich ook over een andere blinde vlek van de Tsjechische politiek: sociale huisvesting. ‘Die hebben ten minste een politiek programma’, vindt Prokop. ‘Ze strijden tegen corruptie. Maar veel andere partijen nemen hen niet serieus of gebruiken een ideologische framing om hen in een slecht daglicht te plaatsen’.

De Piratenpartij doet niet mee aan de ideologische dans tussen links en rechts. Ze profileren zich als een niet-ideologische partij. ‘En dat spreekt mensen aan’, legt Prokop uit. ‘Door te focussen op sommige sociale problemen nemen ze de plaats van de sociale democratie of groene partijen op het politieke toneel, zonder zich zus of zo te noemen. Ze hebben linkse standpunten wat economie betreft, ze zijn liberaal op het vlak van cultuur. Maar ze lopen er niet mee te koop dat ze links zijn. Dat is strategisch bedoeld. De linkse politiek in Tsjechië is in diskrediet geraakt door het communisme. Weinig Tsjechen zouden zich trouwens als links of liberaal omschrijven, zelfs al zijn ze het eens met bepaalde linkse opvattingen. Als openlijk linkse partij kan je op een electoraat van 5 procent rekenen. Dat is te weinig om iets in de politiek te betekenen.’

Het is niet de enige uitdaging voor de Piraten of eender andere partij die voor een duurzame verandering wil zorgen. ‘Veel mensen, zeker de oudere generatie, zijn ervan overtuigd dat er geen betere regering kan worden gevormd dan die van Babiš.’ Tsjechen appreciëren de doeltreffendheid en gezond verstand van de premier. Slechts 6 procent van de samenleving, wel het meest politiek actief, gaat de straat op. De algemene tevredenheid van de huidige politieke situatie is aanzienlijk hoger dan na de val van de vorige regering in 2012. De publieke opinie verafschuwde toentertijd de privéschandalen van premier Nečas. Ook de corruptie werd uitgebreid bekritiseerd.

Maar het financiële gesjoemel gaat tijdens de regering Babiš gewoon door. Zijn kiezers zien het voor een stuk door de vingers. ‘Ze geven vooral niet veel om het Europese geld – dat komt van Brussel, daar hebben we niet veel mee te maken, denken ze’, legt socioloog Matouš Pilnáček uit. Daarom benadrukte Milion Chvilek in december al dat Tsjechen wel degelijk gevolgen van dit schandaal zouden moeten dragen als Babiš het belastinggeld gaat gebruiken om de gestolen bedragen terug te betalen.

‘Voorstanders van Babiš vinden hem een noodzakelijk kwaad dat geaccepteerd moet worden, want hij maakt Tsjechië rijk.’

‘Desondanks vinden veel voorstanders van Babiš dat het geen ramp zou zijn mocht het land die 11 miljoen euro moeten ophoesten. Dan is het gewoon zo. De ultieme balans zou sowieso in hun voordeel zijn want de premier maakt Tsjechië rijk … Hij is simpelweg een noodzakelijk kwaad dat geaccepteerd moet worden.’

Prokop vindt dat Babiš van geluk kan spreken. De zaak die het meest in de media is geweest – de bouw van het befaamde conferentie- en welnessoord Ooievaarsnest – gaat over een beperkt bedrag. ‘50 miljoen Tsjechische kroon, of iets van een twee miljoen dollar. Babiš gaf het terug en stal vervolgens meer geld van de EU. Dat Ooievaarsnest is niet de ergste case in een hele reeks van zijn financiële zwendel en hij is schuldig aan belastingontduiking. Hij verzamelde geld voor de reclame van het Ooievaarsnest dat nooit de deur uitging. Waarschijnlijk gaat het in totaal om veel meer geld dan de Europese subsidies voor Agrofert.’

Het land als bedrijf runnen

Het is noodzakelijk om die zaken meer te belichten zodat de Tsjechische kiezers weten wat Babiš allemaal uitspookt, oppert Prokop. Op die manier zouden kiezers automatisch minder vertrouwen hebben in zulke politici, zodra ze weten dat zij bijdragen aan het systeem dat burgers misbruikt. ‘Mensen weten dat hij gestolen heeft en dat hij liegt, maar ze kennen toch niet het volledige plaatje. Weinigen weten bijvoorbeeld dat de Actie van Ontevreden Burgers (ANO), de politieke partij die Babiš in 2012 oprichtte, connecties heeft met de illegale schuldsanering.’

Bedrijfsbelangen en politiek zouden nooit hand in hand mogen gaan, schreef de hoofdredacteur van het weekblad “Respect” in zijn artikel over de grootste politieke uitdaging voor Tsjechië in 2020. Tsjechische politiek moet zich volgens hem niet alleen van Babiš ontdoen, maar ook van andere zakenmannen. De kersverse partij Budoucnost (Toekomst) was er ook duidelijk over: ‘We willen dat mensen de politiek uit handen van ondernemers nemen’.

Want zijn zijn de achilleshiel van Tsjechië en Slovakije geworden, duidde journalist David Tramba in “Aspen Review”. ‘De groeiende invloed van deze oligarchen werd volledig duidelijk in 2013, toen de tweede rijkste man in Tsjechië — Andrej Babiš – succes boekte bij de parlementsverkiezingen, minister van Financiën werd en vervolgens de Tsjechische premier in 2017. Tegelijkertijd kregen andere miljardairs — Petr Kellner, Daniel Křetínský of de wapenmagnaat Jaroslav Strnad — steeds meer zeggenschap over de Tsjechische Republiek.’

Volgens Tsjechische onderzoeksjournalisten waar Tramba naar verwijst, stapte Babiš in de politiek omdat hij zijn eerdere invloed verloor. ‘Zijn relaties met de centrumlinkse regeringen tussen 1998-2006 waren op zijn zachtst gezegd erg hartelijk. De centrumrechtse regeringen die de Tsjechische politiek tussen 2006-2013 domineerden, hadden niet veel tijd voor hem waardoor hij ermee worstelde om zijn bedrijfsbelang op het hoogste politieke niveau te krijgen.’ Dus richtte hij zijn eigen beweging op: ANO (Ja).

De belofte om het land als een bedrijf te runnen, leverde Babiš in 2017 de verkiezingsoverwinning op. Bijna 30 procent Tsjechen liet zich misleiden door zijn imago van een hardwerkende, succesvolle zakenman. Vandaag schiet Babiš’ aanpak in het verkeerde gat. Dat werd duidelijk in december toen demonstranten de Praagse straten vol schreven met: ‘We willen je firma niet zijn’.

De vergeten regio’s

Maar ook buiten Praag groeit de frustratie door het gebrek aan verandering. Het eerste debat van Milion Chvilek in Pilsen heet niet zomaar ‘Verwaarloosde regio’s – wat ermee?’. ‘Het gaat Tsjechië ecocomisch voor de wind. Dan wordt makkelijk vergeten dat in sommige regio’s nog mensen in armoede leven’, legt Prokop uit. Omdat het over een minderheid van de samenleving gaat, ontgaat het probleem de publieke opinie. Politici tonen daarom weinig interesse in de vergeten regio’s: het vertrouwen in de politiek is daar aanzienlijk lager dan in de rest van het land.

In de vergeten regio’s buiten Praag is het vertrouwen in de politiek aanzienlijk lager dan in de rest van het land.

In de vergeten regio’s wonen veel mensen met schulden. In Ústí nad Labem, in het noordwesten van het land, is dat gemiddelde percentage het hoogst – 17,5 procent van de bewoners zitten in de schuldsanering. Prokop: ‘Op sommige plaatsten binnen die regio kan het zelfs oplopen tot 35 procent. Die mensen werken vaak in het zwart om hun inkomens te verbergen. Zo dragen ze niet bij tot het sociale zekerheidstelsel, ze betalen geen belastingen noch zorgverzekering. De staat ontloopt hierdoor iets van 10 miljard kroon (ruim 400 miljoenen euro, red.).’

Mensen die in de vicieuze cirkel van schulden terecht komen, bevinden zich vooral in de armere regio’s, waar de perspectieven bovendien minder zijn dan in de grote steden. Hoogopgeleide Tsjechen trekken er sneller weg, waardoor vooral de laaggeschoolden achterblijven. ‘Die “achterblijvers” hebben weinig contact met de rest van het land. Zo worden ze meer en meer conservatief. Daar komt nog bij dat mensen zich over het hoofd gezien worden door de regering. Dan vallen ze gemakkelijker ten prooi aan populisten’, aldus Prokop. Bovendien is het moeilijk om leerkrachten naar die regio’s te krijgen. Hun partners vinden er maar moeilijk werk. ‘Het resultaat is dat 12,5 procent van de leerkrachten in die regio’s niet de nodige kwalificaties hebben.’

Politici deden tot nog toe weinig om die sociale problemen op te lossen. Volgens Prokop moeten de schulden en de hervorming van het belastingsstelsel prioriteit zijn. ‘Werk is zwaar belast. Soms blijft er onvoldoende over om reserves op te bouwen voor noodgevallen. Lagere belastingen voor een gewone burger en hogere belastingen op vermogen of rijken kunnen de armere regio’s vooruit helpen. En, hopelijk, zwartwerk ontmoedigen.’

Prokop is blij dat Milion Chvilek met de Estafette de vinger op de zere wonde legt. ‘Je kan Babiš alleen verslaan als je zijn kiezers “steelt”. Dat doe je door mensen te laten zien dat de regering weinig voor hen doet. Als je de eindeloos uitgestelde problemen bespreekt en mensen aan het woord laat, geef je kiezers inspraak en hoop. Een concreet plan van aanpak om problemen op te lossen, overtuigt de kiezers meer dan eindeloos gepraat over coalities.’