‘Verraad, verraad, voor spijt is het te laat’

“Vertrouwen komt te voet en vertrekt te paard”, zo wil het gezegde. Het woord “vertrouwen” stond de afgelopen post-Brexitweken centraal in standpunten, analyses en commentaren.

‘We moeten het vertrouwen van de burgers in de EU herstellen.’ ‘Hoe kan de EU ons vertrouwen verdienen?’ ‘Herstel in het vertrouwen in de EU staat voorop’. Enzoverder. Blijkbaar heeft men flink wat moeite veil voor het geloof van de burger in de goeder trouw van het beleid en de instellingen.

De sociologie beschouwt vertrouwen als een van de belangrijkste sociale constructies van de samenleving. Zonder vertrouwen blijft een maatschappij niet overeind, kan ze zich niet verder ontwikkelen en zichzelf niet kritisch beschouwen.

Een paar maanden geleden bracht een onderzoek van de KUL aan het licht dat slechts 11% van de burgers vertrouwen heeft in ons politiek bestel. Bijna negen burgers op tien hebben dus weinig of geen vertrouwen in het beleid. Als het werkelijk zo cruciaal is dat wij burgers onze instellingen en ons beleid vertrouwen, dan moeten er luid loeiende sirenes afgaan in de hoofden van wie beleid maakt en voert, niet enkel in Londen, maar ook in Berlijn en Balegem. Wat loeit zijn enkel de natgeregende koeien in de wei en de sirenes in Brussel, af en aan rijdend om her en der een bom te ontmantelen, een huis uit te kammen of een brandje te blussen.

Het vertrouwen heeft de benen genomen en plaats geruimd voor een diep en duister wantrouwen.

Het vertrouwen heeft de benen genomen en plaats geruimd voor een diep en duister wantrouwen. Mensen voelen zich verraden, door de politiek, de financiële instellingen, de media, elkaar en zichzelf. Hooggespannen beloften zijn niet waargemaakt. Instanties hebben zich onbetrouwbaar getoond. De burger zelf blijkt niet het onafhankelijke, unieke, vrije individu dat ons sinds de jaren tachtig wordt voorgespiegeld. Mensen pikken het niet langer dat ze op hun burgerlijke verantwoordelijkheid worden gewezen door mensen die zelf niet de verantwoordelijkheid opnemen voor de consequenties van hun daden. Macht is zo ontastbaar geworden dat wie ze bezit niet lijkt te beseffen dat wat hij doet impact heeft op de samenleving.

De zwakke plekken van de heersende ideologie liggen pijnlijk en etterend bloot. Zicht op genezing is er voorlopig niet. Dat is op zich niet zo vreemd. Nieuwe inzichten kan je niet opleggen. Bovendien vragen ze tijd. Hoe maak je mensen, burgers én beleidsmakers bewust van de noodzaak die gemeenschap heet? Hoe herstellen we bovenal het vertrouwen? Vertrouwen laat zich niet kopen of afdwingen. Eens uit het zicht komt het maar zelden ongeschonden weer.

In 2012 bracht het Nederlandse adviesorgaan WRR (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid) een lijvig rapport uit dat onderzocht wat beleidsmakers kunnen doen om meer burgers te betrekken bij de samenleving. Een citaat:

‘Het trefwoord van een levende democratie die bouwt op burgerbetrokkenheid is vertrouwen. Vertrouwen van beleidsmakers in burgers, vertrouwen van burgers in beleidsmakers en in elkaar. Het is echter geen blind vertrouwen. Een gepaste dosis vertrouwen is essentieel voor de representatieve democratie en onderlinge betrokkenheid, en een gepaste dosis wantrouwen voor de corrigerende tegenmacht en de maatschappelijke vernieuwing.’

Het rapport roept beleidsmakers op om meer te denken vanuit het perspectief van burgers en minder vanuit de bestuurlijke logica.

Het rapport roept beleidsmakers op om meer open te staan voor burgers die zich inzetten voor de samenleving en om meer te denken vanuit het perspectief van burgers en minder vanuit de bestuurlijke logica. Een pleidooi voor meer debat en verbinding, en dat brandhout maakt van de achterhaalde stelling dat burgerschap en democratie zich vooral vertalen in het stemhok.

Intussen kijken wij lijdzaam toe hoe men na elke tragedie overgaat tot de orde van de dag, tot business as usual, hoe niemand iets lijkt te leren van de geschiedenis. We blijven verweesd achter, met analyses die ons niets vragen, maar veel veronderstellen. Met verwijten aan het adres van de vorige generaties, de laaggeschoolden, de vakbonden, de middenstand, de ongeïnformeerden, de migranten, de elite. Het is ieders en dus niemands schuld. Kan er nieuw vertrouwen ontluiken temidden van zoveel gekrakeel?

‘All the world is made of faith, and trust, and pixie dust’, zei Peter Pan.