Zijn we klaar voor het antropoceen?

Dat klinkt meteen al erg ingewikkeld, het antropoceen. Het komt erop neer dat we in een nieuw geologisch tijdperk zijn gekomen, en dat door menselijke invloed. Onder meer door de klimaatverandering zijn de dingen fundamenteel veranderd.

Het wordt steeds duidelijker dat we in een aantal opzichten over de planetaire grenzen heen zijn gegaan, en zo op onbekend terrein komen. Het kan zijn dat we dicht bij zogenaamde “tipping points” komen, kantelpunten die ons in een fundamenteel andere toestand brengen. Als je te veel naast de weg rijdt, en in de zachte berm komt, kan het zijn dat je omkantelt. Als je eerst te lang structureel te veel vis uit de zee haalt, kan het zijn dat de visbestanden in elkaar stuiken. Ook als je daarna een hele tijd niet vist, kan het zijn dat het bestand zich terug herstelt, maar nooit meer op het niveau van daarvoor.

Een belangrijk element van dat nieuwe tijdperk is dat het minder voorspelbaar is dan het vorige. Dingen die “zeker” leken, zijn het veel minder. 30°C in september is niet normaal (op basis van wat we als normaal beschouwden). Heel veel regen op korte tijd in plaats van netjes gespreid, zoals we ook dit jaar meemaakten, het brengt ons landbouwsysteem in gevaar. Maand na maand halen we een nieuw record van ‘warmste maand sinds…’. Zoals terecht werd opgemerkt de voorbije dagen, misschien is dat wel de echte noodtoestand.

“padafhankelijkheid”

Onze politieke en maatschappelijke instellingen werken echter nog te vaak alsof de wereld wel voorspelbaar en relatief controleerbaar en maakbaar is. Ze zijn in grote mate nog steeds gekenmerkt door “padafhankelijkheid”. Als je bij het idee mobiliteit alleen kunt denken aan een auto, dan is de file het probleem, en dan is jezelf wijsmaken dat je dat probleem kunt oplossen door steeds meer wegen te bouwen de oplossing. Krampachtig aan dat idee vasthouden, kan ertoe leiden dat je te weinig ziet dat er andere mogelijkheden zijn.

Het leidt er ook toe dat je kiest voor oplossingen die nog voor heel lange tijd paden uit het verleden letterlijk betonneren tot ver in de toekomst (lock-in). Het kan op korte termijn logisch en goedkoop lijken om toch nog maar die steenkool en olie uit de grond te persen, op iets langere termijn vergroot je zo alleen maar de oncontroleerbaarheid.

Het is heel erg begrijpelijk en heel erg menselijk dat we hopen op een vorm van leesbaarheid in een wereld die we wel onder controle hebben.

Naarmate we zien dat de wereld complexer wordt, en naarmate die ook werkelijk in het antropoceen instabieler wordt, zijn er veel mensen die zich willen terugtrekken in de illusies van “zekerheden” die eigenlijk nooit hebben bestaan. Ze willen terug naar het idee van een “soevereine” staat (en liefst dan nog zo klein mogelijk, zodat we echt gezellig “op ons eigen” zijn). Die illusie was al achterhaald, maar wordt dat nu nog veel meer.

Het is heel erg begrijpelijk en heel erg menselijk dat we hopen op een vorm van leesbaarheid in een wereld die we wel onder controle hebben. Je kunt ook verklaren hoe populistische politici de angst van zoveel mensen bespelen. Maar ook als je dat allemaal begrijpt, moet je nog altijd proberen antwoorden te zoeken op die snel veranderende wereld. Als de ijskappen verder blijven smelten, en als daardoor mogelijk grote hoeveelheden methaangas vrijkomen die tot een bruuske versnelling in de klimaatverandering kunnen leiden, dan hebben volksmenners als Donald Trump kwetsbare mensen geleid naar een plek waar ze nog veel kwetsbaarder zullen zijn. Het is een veilig gevoel om te willen blijven kijken door dezelfde voorruit die je kende, en het zal wel veilig aanvoelen voor velen dat zogenaamd grote leiders zeggen dat we op het oude pad verder kunnen (als we alleen maar even een hoop ongewensten van het pad afduwen…).

Nieuwe wegen bewandelen

Het oude pad is een brede snelweg. Het nieuwe pad is een nog onvoorspelbare reis, waarbij we nog niet weten welke zijweg we wanneer moeten nemen, wanneer we op een zandweg zitten en wanneer we even een riviertje moeten oversteken. Het oude pad is alleen maar moeten nadenken over wanneer je je auto moet starten en dan hopen dat je zonder al te veel problemen recht naar je bestemming kunt rijden waar er dan hopelijk een nette parkeerplaats op jou staat te wachten. Het nieuwe pad is leren omgaan met het idee dat je onderweg met de nodige veerkracht en wendbaarheid telkens nieuwe keuzes zult moeten maken.

Je zou de potentieel gevaarlijke toestand waar we in beland zijn kunnen zien als een resultaat van een verkeerd soort geloof in maakbaarheid. De uitweg daaruit is dan ook niet een nog groter geloof in een soort ‘mega-management’. Ideeën over vormen van ‘geo-engineering’ – actief op grote schaal zelf gaan ingrijpen in het klimaat om het zo de gewenste richting uit te sturen – zijn dan ook bijzonder riskant. Een van de redenen daarvoor is dat die ultieme maakbaarheid impliciet uitgaat van instellingen die in bijzonder sterke mate en voor lange duur de maatschappelijke ontwikkelingen heel erg kunnen sturen en controleren, en dat op mondiale schaal (zoals John Dryzek uitwerkte). Iets als de natte dromen van de Chinese communistische partij 2.0…

De populistische ontkenning van de planetaire werkelijkheid is een route van totale onverantwoordelijkheid.

Het antropoceen stelt ons voor een fundamentele keuze, als we tenminste nog willen geloven in rechtvaardige en duurzame toekomstwegen, wat toch vanzelfsprekend zou moeten zijn. De populistische ontkenning van de planetaire werkelijkheid is een route van totale onverantwoordelijkheid.

Geloven in de totale controle van het klimaatsysteem door het zelf te gaan manipuleren is niet alleen immens risicovol, het is ook nog eens potentieel antidemocratisch. De beste uitweg zal misschien een grotere mentale inspanning van ons allen vragen, maar ze biedt betere perspectieven om toch op onze bestemming aan te komen. En dat is de maatschappelijke en democratische weg.

Wetenschappers die bezig zijn met transitiedenken geven al langer de contouren aan van die nog niet gekende, spannende, maar wel hoopvolle weg. Een element daarvan is dat we veel meer zouden moeten kiezen voor transdisciplinaire wetenschap, denken over de klassieke wetenschappelijke hokjes heen om nieuwe verbindingen te kunnen maken.

Onze instellingen, waaronder ons politiek systeem, zouden in plaats van padafhankelijk veel meer reflexief moeten worden. Weer een moeilijk woord, maar het komt neer op de capaciteit om jezelf constant te bevragen om zo snel en wendbaar nieuwe keuzes te kunnen maken. Dat wil ook zeggen keuzes maken voor bv. vormen van infrastructuur die gemakkelijk aanpasbaar zijn, die nieuwe functies kunnen krijgen, die geen mogelijk negatieve impact hebben en die mee gedragen worden door burgers.

Het alternatief voor die kerncentrale is een flexibel en wendbaar netwerk. Dat voelt waarschijnlijk minder vertrouwd aan, maar het heeft veel meer toekomst.

Een heel eenvoudig voorbeeld. Een kerncentrale is een voorbeeld van een klassiek denken dat uitgaat van grote controle over een lange periode. Het is ook per definitie onderdeel van een controlerend beheerssysteem. Je kunt een kerncentrale niet democratisch beheren. Je moet die beschermen tegen allerlei gevaren.

Door de financiële middelen die nodig zijn is er een samenhang met erg grote bedrijven en wil men energiesystemen die uitgaan van grote continue stromen. Een energiesysteem dat enkel daarop steunt, is extreem kwetsbaar, hoewel het (steeds krampachtiger) doet alsof het erg betrouwbaar is. Het alternatief voor die kerncentrale is een flexibel en wendbaar netwerk. Dat voelt waarschijnlijk minder vertrouwd aan, maar het heeft veel meer toekomst.

Een meer reflexief politiek systeem, hoe zou dat eruit kunnen zien? Een willekeurig voorbeeld zou kunnen zijn een lokaal stadsbestuur dat ervoor kiest om een grote ondergrondse parking te bouwen voor auto’s. Je investering zit voor tientallen jaren gebetonneerd in een pad van het verleden, een echte lock-in. Als je toch een parking moet bouwen, zou je ook kunnen kiezen voor een bovengrondse oplossing die je bij wijze van spreken zonder probleem helemaal uit elkaar kunt halen als een blokkendoos om de invulling van die plek soepel een andere bestemming te geven.

Nog beter is kiezen voor de weg om samen met burgers een project op gang te brengen waarbij een verandering naar een ander mobiliteitsmodel stap voor stap vorm krijgt. Om dat te kunnen doen, heb je wel politici nodig die niet denken dat je over mobiliteit geen participatie kunt organiseren, maar wel bereid zijn te beseffen en te aanvaarden dat ze alleen in een partnerschap met burgers vooruit kunnen gaan in een complexe en deels onvoorspelbare wereld.