Documentaire "Apenas el Sol" over de Paraguaanse Ayoreo

Een cultuur op cassettebandjes: de laatste overlevingspoging van een groep oorspronkelijke Amerikanen

© Apenas el sol / Arami Ullón

Een Ayoreo in de docu “Apenas el Sol”: ‘Mensen die tot “inheemse” groepen behoren, zijn de hele westerse geschiedenis lang gebruikt of geëlimineerd. Tot op de dag van vandaag.’

De Ayoreo, een inheemse bevolkingsgroep in Paraguay, ligt langs alle kanten onder vuur. Documentairemaakster Arami Ullón draaide met “Apenas el Sol” een portret. We lopen het risico dat deze cultuur in het museum belandt. Dat is het effect van de westerse cultuur: die absorbeert, slorpt op en vervreemdt.’

‘Haga patria. Mate a un indio moro’. Dat las je tot niet zo heel lang geleden op plakkaten langs de paar wegen die de Chaco, een regio in Paraguay, telt. Vrij vertaald klinkt dat: ‘Doe iets voor je vaderland, dood een indiaan.’

Het is een hondsbrutaal gebod dat ook strookt met het onvergeeflijke karakter van de Chaco: een kurkdroge, met doornstruiken en lage bomen bezaaide, woestijnachtige regio, op het grensgebied van Paraguay, Bolivia en Argentinië.

De paar dorpen die het immense gebied telt tooiden zich met namen als Filadelfia, Kolonie Neuland en Hohenau. Dat klinkt verdacht Duits in een zee van Spaans. Het zijn nederzettingen van de mennonieten, een van oorsprong Noord-Duitse religieuze gemeenschap die rond het begin van de twintigste eeuw emigreerde naar de Amerika’s.

In de Chaco vonden ze een rustige haven, op de vlucht voor etnische vervolging in het Europa van begin twintigste eeuw. Sindsdien palmen hun landerijen grote delen van de Chaco in.

De nieuwkomers gingen daarmee voor het gemak voorbij aan het feit dat de Chaco allerminst niemandsland is. Het is vanouds de woonplaats van het grootste deel van de oorspronkelijke bevolking van Paraguay, waaronder de bevolkingsgroep die zichzelf de Ayoreo noemt.

Gevecht met de nieuwe wereld

Een groot deel van de Ayoreo heeft intussen zijn nomadische levensstijl achter zich gelaten. Onder dwang van missionarissen settelden ze zich in informele gemeenschappen. Toch blijven er volgens sporenonderzoek nog zo’n 200 Ayoreo over die in de wildernis van de Chaco wonen. Daarmee is de Chaco, naast de Amazone, de enige regio op het Amerikaanse continent waar nog geïsoleerde, ongecontacteerde groepen leven.

Het is een waanzinnige regio. Weinigen hebben in de Chaco iets verloren. De gemiddelde reiziger die Paraguay aandoet, houdt doorgaans een afstand van minstens honderden kilometers.

© Arne Gillis

El Chaco: een kurkdroge, met doornstruiken en lage bomen bezaaide, woestijnachtige regio, op het grensgebied van Paraguay, Bolivia en Argentinië.

Filadelfia voelde aan als een dystopische menselijke nederzetting op de maan.

Eind 2010 liftte ik zelf naar Filadelfia vanuit de hoofdstad, Asunción. Ik herinner me een thermometer die 42 graden aangaf, bij aankomst, rond negen uur ’s ochtends. Strompelend door de straten van het gehucht zag ik mennonieten vanuit hun pick-ups bevelen blaffen naar inheemsen. Het Platduits bleek nog steeds de voertaal te zijn in Filadelfia.

Later op de dag, toen mijn eigen benen veranderd leken te zijn in flanellen doeken, keerden de mennonieten huiswaarts en dronken de inheemsen zich in de blakke zon laveloos. ‘Wat een verschrikkelijke plaats’, dacht ik nog. Filadelfia voelde aan als een dystopische menselijke nederzetting op de maan. Ik hield het er precies één dag uit.

De Paraguayaanse filmmaakster Arami Ullón hield het er langer uit. Ze raakte geïntrigeerd door het leven van de Ayoreo en maakte er de documentairefilm Apenas el Sol over – ‘Niets dan de zon’ (lees verder onder de trailer):

In hun niet-aflatende gevecht met de nieuwe wereld stapelen de Ayoreo de verliezen op. Mateo, hoofdpersoon van de film, heeft daar genoeg van. Alan Lomax-gewijs trekt hij erop uit om zijn cultuur te documenteren op cassettebandjes, voor die voorgoed opgeslokt wordt.

Apenas el Sol registreert die strijd van deze groep oorspronkelijke Amerikanen. Er is nauwelijks actie, er zijn slechts gesprekken. En toch blijf je kijken. Apenas el Sol is van een overweldigende droefheid. Wat hoop geeft, is zeldzaam en wordt omgeven door grote brokken ellende. MO* sprak met Arami Ullón over dit uitzonderlijke project.

Paraguay is een van de weinige Latijns-Amerikaanse landen waar het grootste deel van de bevolking relatief vlot een niet-Europese taal spreekt, het Guaraní. Ook de afstammelingen van Europeanen. Ik dacht altijd dat dat een uiting was van respect voor de inheemse geschiedenis, maar dat strookt niet met het beeld in Apenas El Sol.

Arami Ullón: Guaraní is inderdaad redelijk verspreid in Paraguay. De meeste mensen in de steden spreken Yopará, een tussenvorm tussen Spaans en Guaraní. Na de val van dictator Alfredo Stroessner in 1989 werd Paraguay officieel zelfs een tweetalig land.

© Arami Ullón

Tegelijkertijd stel ik vast dat het erkennen van Guaraní als taal een manier is gebleken om de andere 19 inheemse culturen de kop in te drukken. Door maar één inheemse taal te erkennen, worden de rijkgeschakeerde inheemse identiteiten gereduceerd tot één verhaal. Het is gemakkelijker om een inheems volk te onderdrukken als dat niet bestaat in de publieke opinie. Daar zijn ook de Ayoreo slachtoffer van.

Bovendien is het zo dat het overgrote deel van de Paraguayanen misschien wel Yopará spreekt, maar in de praktijk geen contact heeft met inheemse Paraguayanen. Het racisme is diepgeworteld. Mijn moeder en grootmoeder spraken onderling bijvoorbeeld Guaraní. Maar met mij spraken ze Spaans, uit angst voor een bepaald stigma dat aan Guaraní kleeft: onderontwikkeld zijn, minder begoed zijn.

En toch hoor je vaak Guaraní op straat, zelfs in de hoofdstad Asunción. In pakweg Bolivia zou het ver zoeken zijn naar een Europese afstammeling die het Quechua machtig is, al is het maar gedeeltelijk.

Arami Ullón: Paraguay is erg landelijk, en op het platteland wordt er Guaraní gesproken. Er is eigenlijk maar één grote stad. Daarom werd het in Asunción een noodzaak om het Guaraní te accepteren, meer dan in andere Latijns-Amerikaanse landen. Net omdat de hoofdstedelingen een minderheid zijn gebleven.

De invasieve impact van een cameraploeg

De Chaco is een notoir onherbergzaam gebied. Hoe bracht u Apenas el Sol logistiek voor elkaar?

Arami Ullón: Lange reizen en slechte wegen zijn maar een deel van het verhaal. Het was vooral moeilijk om mensen zich op hun gemak te laten voelen voor een camera. Deze mensen lopen stuk voor stuk rond met pijnlijke ervaringen. En de Ayoreo hebben een uitgesproken praatcultuur: wanneer ze een verhaal vertellen, beleven ze dat opnieuw in hun herinnering.

Wij, als moderne verhalenvertellers, moeten dat begrijpen en respecteren. Pijnlijke passages kan je maar in stukjes van enkele minuten opnemen. Nadien moet je het onderwerp laten rusten, om er dan later weer op terug te komen.

U bent zelf niet inheems maar stamt af van Europeanen. Welke uitdagingen ervaart een ‘westerse’ cameraploeg nog bij het filmen van een inheemse gemeenschap?

Arami Ullón: In de ogen van de Ayoreo dreigde onze expeditie een ware invasie te worden. En dan gaat het over veel meer dan individuele personen en hun opvattingen. Plots zijn er camera’s, pick-ups, eten en water in overvloed. Allemaal dingen die allerminst evident zijn.

Zo’n voortdurende aanwezigheid dreigt zich dus snel te laten voelen. Je loopt dan het risico dat mensen zich niet meer op hun gemak voelen. Daarom verdeelden we de plaatsen waar we wilden filmen over telkens enkele dagen. Drie dagen hier, dan drie dagen daar. Alles om de invasieve impact te beperken.

Liep het wel eens fout?

Arami Ullón: Er waren witte Paraguayanen die ons aanspraken op het feit dat we niet in hun gemeenschappen bleven overnachten. In hun ogen gingen wij terug naar onze witte wereld, om daar in onze bedden te slapen. Sommigen vonden dat we ons te goed voelden om bij hen te overnachten.

Het klopt dat we teruggingen. Maar ons motief was net dat we de impact op hun gemeenschap wilden beperken. We zouden te veel mentale ruimte innemen, mochten we in de gemeenschappen slapen.

‘In Brazilië is een soort furieus neoliberalisme de norm geworden, en Paraguay spiegelt zich enorm aan wat de Brazilianen doen.’

Tussen mensen en dieren

Het valt op hoe dubbel de positie van de Ayoreo is tegenover de moderne Paraguayaanse maatschappij. Naar hun eigen cultuur lijken de meesten te kijken met een gevoel van schaamte. En toch voel je duidelijk ook een vorm van trots. Hoe ziet u hun positie evolueren?

Arami Ullón: De strijd voor het behoud van hun cultuur is pril, en de uitdagingen zijn enorm. Er bestaat een diep misprijzen voor de oorspronkelijke volkeren van Paraguay. In de perceptie van veel Paraguayanen staat groepen als de Ayoreo ergens tussen de mensheid en het dierenrijk.

Het resultaat is dat de Ayoreo niet geïntegreerd raken in de maatschappij. Ze zijn van hun grondgebied gejaagd en werden losgeknipt van hun traditionele vorm van leven. Ze zijn in een soort limbo terechtgekomen, waar ze geen contact hebben met de onbekende maatschappij die hen plots volledig omringt. Een maatschappij, bovendien, die hen niet accepteert.

Bovendien versterkte de komst van Jair Bolsonaro als president van buurland Brazilië ook een grondstroom in de Paraguayaanse politiek — die van een furieus neoliberalisme. De Paraguayaanse politieke grondstroom spiegelt zich traditioneel enorm aan wat de Brazilianen doen. Deze nieuwe richting dreigt zich nu ook te wreken op de inheemse bevolking.

Hoe zit het met de positie van de jonge generatie Ayoreo tegenover hun eigen cultuur?

Arami Ullón: In de eerste plaats voelen jongeren de drang om simpelweg ergens toe te behoren. Er is zoveel informatie die op hen afkomt, en dat clasht met de trage wijsheden van de oudere Ayoreo. Ze nemen elementen uit beide werelden over. Je komt bijvoorbeeld situaties tegen waarbij iemand perfect Ayoreo spreekt en tegelijk een account op Facebook heeft. De jongeren zoeken hun weg, net als iedereen.

© Apenas el sol / Arami Ullón

‘Vanuit de perceptie van de witte wereld is het leven dat de Aroyeo in het bos leiden verschrikkelijk moeilijk. Maar dat is ons oordeel, niet het hunne.’

U zegt dat er nog zo’n 200 ‘ongecontacteerde’ Ayoreo wonen in de bossen van de Chaco. Onderhouden zij communicatie met de Ayoreo die elders al in gemeenschappen wonen?

Arami Ullón: Dat is mogelijk. Maar voor Ayoreo die als nomaden leven, is een Ayoreo die in een gemeenschap leeft geen Ayoreo meer. Die behoort niet meer tot het universum van het bos. Ze beseffen heel goed dat de gesettelde Ayoreo mogelijk vol ziektes uit de westerse beschaving zitten.

Ze zien ons, maar ze beslissen zelf om niet met ons in contact te komen.

Het is een moeilijke discussie: technologische verworvenheden brengen nu eenmaal voordelen met zich mee, kan je die iemand ontzeggen?

Arami Ullón: Vanuit de perceptie van de witte wereld is het leven dat de Aroyeo in het bos leiden verschrikkelijk moeilijk. Maar dat is ons oordeel, niet het hunne. Zij zijn de enigen die zullen kunnen zeggen: ‘Ja, het leven in het bos was niet gemakkelijk, maar we waren op zijn minst in staat om onze cultuur en gewoontes te handhaven. We werden niet onderdrukt. We hadden een schuilplaats, eten en drinken.’ Dat is geen vanzelfsprekendheid voor een Ayoreo die in een gemeenschap leeft.

El indígena is gedurende de hele westerse geschiedenis ofwel gebruikt, ofwel geëlimineerd

Door de Ayoreo uit het bos te halen en in gemeenschappen onder te brengen, ontdoen we hen van hun waardigheid. Precies dat is wat hen als groep verzwakt.

Er is bovendien een historisch belang. De indígenos, de mensen die tot ‘inheemse’ groepen behoren, zijn gedurende de hele westerse geschiedenis ofwel gebruikt, ofwel geëlimineerd. Tot op de dag van vandaag. We ontzeggen hen de westerse verworvenheden. Niet omdat die niet beschikbaar zouden zijn, maar omdat er geen politieke wil is om de situatie te veranderen. Ik gebruik bewust ‘wij’, want ik behoor als Paraguayaanse tot een maatschappij die dat historisch zo heeft opgebouwd.

Welke rol zou de Paraguayaanse overheid op zich moeten nemen om dit historische onrecht ongedaan te maken?

Arami Ullón: Ayoreo en andere inheemse groepen moeten fundamenteel toegang krijgen tot rechtvaardige en toegankelijke rechtspraak. Er zijn wetten die het belang van de oorspronkelijke bevolking beschermen, maar ze worden niet toegepast. Dat moet in de eerste plaats veranderen.

Zijn afgebakende gebieden zoals de reserves in de Verenigde Staten een oplossing, bij wijze van beschermde, veilige gebieden?

Arami Ullón: Ja, we moeten hen hun grondgebied teruggeven, en dat idee komt past in die logica. Zo voorkomen we dat indringers hun land inpikken en hun cultuur vernietigen. De grond die de Ayoreo historisch toekomt, bedraagt duizenden en duizenden hectares.

Assimileren om te overleven?

‘Dat is het effect van de westerse cultuur. Die absorbeert, slorpt op en vervreemdt.’

Na het zien van Apenas el Sol overviel mij een gevoel van diepe droefheid. We zien een volk dat bidt voor goden die niet de hunne zijn, dat in schaamte leeft. De enige hoop komt van Mateo, die de Ayoreo-cultuur niet verloren wil laten gaan. Wat is uw gevoel?

Arami Ullón: Ik kon simpelweg geen film maken die niet droevig zou zijn. Wat de Ayoreo overkomen is, en nog steeds overkomt, is van een brutale tristesse. Maar er is wel wat hoop. Bij de gecontacteerde Ayoreo leeft een grote drang om hun cultuur, of toch elementen ervan, te bewaren.

Neem bijvoorbeeld de Ayoreo-taal. Maar heel weinig Ayoreo spreken Spaans. Ze zijn nooit geassimileerd in de maatschappij via taal. De taal vormt een belangrijk deel van hun identiteit en die verdedigen ze ook met hand en tand. Dat is hoopvol.

© Apenas el sol / Arami Ullón

‘We lopen het risico dat deze cultuur in een museum belandt. Het is de verantwoordelijkheid van ons allemaal om daar iets aan te doen.’

Om te overleven zullen de Ayoreo toegevingen moeten doen op het vlak van cultuur. Dat is het effect van de westerse cultuur. Die absorbeert, slorpt op en vervreemdt.

Als je Ayoreo in de film ziet bidden voor een god die niet de hunne is, besef dan dat ze dat doen om te overleven. Ze bidden niet voor de christelijke God omdat ze er zodanig sterk in geloven, ze willen hun leven gewoon iets minder moeilijk maken. Kijk naar de film: je ziet mensen water drinken tijdens de mis. Naar de mis gaan betekent simpelweg een kans hebben om schoon water te drinken.

Buurland Bolivia kreeg met Evo Morales in 2006 voor het eerst een inheemse president. Wanneer zal Paraguay een Ayoreo-president verkiezen?

Arami Ullón: Die dag ligt nog ver van ons. Paraguay heeft zelfs geen inheemse verkozenen in het parlement. Niet één.

Onwaarschijnlijk. Is de Ayoreo-cultuur gedoemd om te eindigen in een museum?

Arami Ullón: Dat risico lopen we. Het is de verantwoordelijkheid van ons allemaal om hier iets aan te doen. Weet je, ik hoor zo vaak dat mensen verklaren dat ze ‘apolitiek’ zijn. Politiek raakt hen zogezegd niet, ze zijn er zogezegd niet mee bezig. Maar dat getuigt van een enorme luiheid, want politiek belangt iedereen aan.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws
Oorspronkelijke Amerikanen hebben kwalijke ervaringen met westerse ziektekiemen. Wat is de impact van het coronavirus op de Ayoreo?

Arami Ullón: De afgelopen maanden zijn er veel besmettingen geweest. De meerderheid heeft het virus opgelopen. Gelukkig zijn er niet zoveel mensen gestorven. Ook Mateo (het hoofdpersonage in de docu, red.) werd besmet, hij verbleef in het ziekenhuis van Filadelfia.

Dit zijn mensen die door hun economische positie niet de luxe hebben om thuis te blijven met een #IkBlijfThuis-tag op sociale media. Ze moeten elke dag geld verdienen in de informele economie, in de stad of bij grootgrondbezitters. Precies daar waar ze die besmettingen oplopen, natuurlijk.

Een laatste vraag. Toen ik zelf in Filadelfia was, jaren geleden, merkte ik een enorm alcoholgebruik op onder de inheemse bevolking. Wat is uw ervaring daarmee?

Arami Ullón: Ayoreo hebben nooit gefermenteerd. Alcohol maakt historisch gezien geen deel uit van hun traditie. Jammer genoeg sijpelt alcohol wel door tot in sommige dorpskernen, waar het nu regelmatiger gedronken wordt.

Filadelfia is naar lokale normen al een stad, dus helaas is alcoholmisbruik daar inderdaad schering en inslag. De afgelegen gemeenschappen worden daarvan gespaard.

De documentaire is binnenkort te zien op het MOOOV Filmfestival.

 

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.