Ex-diplomaat slaat alarm: ‘Europese Unie faalt catastrofaal in Bosnië’

Voor de oorlog was Zlatko Dizdarević hoofdredacteur van Oslobodjenje, de grootste krant van Bosnië, de enige die tijdens de belegering van Sarajevo hardnekkig bleef publiceren met een redactie van Bosnische Serviërs, Kroaten en moslims. Hij publiceerde zijn oorlogscolumns in boekvorm, waarvoor hij prijzen ontving van Reporters Without Borders. Na de oorlog werd hij ambassadeur.

Vandaag komt de “fragiele situatie” in de Balkan aan bod op de Europese raad van regeringsleiders van EU-lidstaten. ‘De raad herbevestigt ondubbelzinnige steun voor de integratie van de Westelijke Balkan in de EU’, klonk het. Hoge vertegenwoordiger voor het Europees buitenlands beleid Federica Mogherini was vorige week op rondreis in zes landen van de Westelijke Balkan. De proactieve houding van de EU verbergt een alarmerende situatie in Kosovo en Bosnië.Dizdarević was getuige van de vernietiging van zijn stad, en is dat tot vandaag. Alleen zijn de vernielers geen soldaten meer, maar wel corrupte politici. Dat is de reden waarom hij uiteindelijk van de diplomatie naar de journalistiek terugkeerde. Na de oorlog was hij ambassadeur voor Bosnië in Kroatië, Jordanië, Irak, Syrië en Libanon geweest.

MO* sprak met Dizdarević in Sarajevo. Het was duidelijk dat hij zich had voorgenomen om tijdens het interview geen blad voor de mond te nemen. Bijna twee uur lang spuwde hij zijn gal. Deze man is diep teleurgesteld, in zijn land, en in de Europese Unie.

We vroegen ook naar de deskundige analyse van Lejla Ibranović​, directeur van de Bosnische afdeling van anticorruptie-organisatie Transparency International. Ibranović groeide op in Londen en keerde terug naar Bosnië om met haar kennis en ambitie iets te veranderen in haar land. Maar ook zij moest inmiddels haar illusies opbergen. De Europese Unie faalt volgens hen catastrofaal om Bosnië, met het uitzicht op lidmaatschap, te transformeren tot een democratische rechtsstaat.

Bosnië en Herzegovina is nu één jaar officieel kandidaat-lidstaat, maar de Bosnische Serviërs erkennen zelfs het Grondwettelijk Hof niet. Ze willen onafhankelijkheid voor hun deelstaat Republika Srpska en organiseerden al verschillende referenda, tegen uitspraken van het Grondwettelijk Hof in.

Op 25 september 2016 organiseerden ze een referendum om van 9 januari een officiële feestdag te maken – de dag waarop de uit genocide geboren Republika Srpska werd uitgeroepen – als “algemene repetitie” voor een referendum over onafhankelijkheid. De EU voelde de bui hangen en erkende vijf dagen eerder het pad naar lidmaatschap voor Bosnië en Herzegovina.

Toch ging Milorad Dodik, de president van Republika Srpska, op 22 september 2016 naar Moskou voor een gesprek met de Russische president Poetin, die de onafhankelijkheidswens van Republika Srpska steunt om het Bosnische pad naar EU- en NAVO-lidmaatschap te blokkeren.

Dat is één van de redenen waarom Bosnië vandaag zo hoog op de agenda van de Europese raad staat. Regeringsleiders van de EU-lidstaten bevestigen hun ondubbelzinnige steun voor de integratie van Bosnië in de EU. Maar dat doen ze opnieuw hoofdzakelijk om een geopolitieke invloedssfeer af te bakenen, eerder dan om echt betekenisvolle stappen te ondersteunen in corruptiebestrijding en de uitbouw van een democratische rechtsstaat.

Sinds de Dayton-vredesakkoorden is Bosnië en Herzegovina een federale staat met twee entiteiten, waarvan één zelf een federatie is: de Servische Republiek (Republika Srpska) en de Federatie van Bosniakken en Kroaten. Het land heeft drie presidenten die samen de Presidentiële Raad vormen. Wat betreft aantal regeringen laat Bosnië België achter zich: 13. De federale regering van het hele land, de regering van Republika Srpska, de regering van de Federatie van Bosniakken en Kroaten, en de regeringen van de tien kantons van die Federatie. Elk kanton heeft een premier. Het land staat nog steeds onder curatele: de Hoge Vertegenwoordiger van de VN kan wetten blokkeren en politici tot ontslag dwingen.Want onder de nationalistische façade zit al 20 jaar lang één van de meest corrupte oligarchieën van Europa. Dat is het echte obstakel naar EU-lidmaatschap, en de grootste voedingsbodem voor instabiliteit en destabilisering door externe krachten.

Zo goed als alle revoluties breken uit omwille van corruptie. In 2014 was het zover: een massale volksopstand, die vervolgens met harde hand de kop werd ingedrukt. Toch sprak Mogherini een week geleden opnieuw van “indrukwekkende stappen richting EU-lidmaatschap”.

Dizdarević​: De EU denkt blijkbaar dat dit spelletje eeuwig kan doorgaan, zoals de dictaturen in het Midden-Oosten. Ik heb 40 jaar ervaring in de Bosnische politiek, als diplomaat en als journalist. Op één vraag heb ik nooit een antwoord gekregen: is het mogelijk dat een machtig instituut als de EU, dat nergens een groter kantoor heeft dan hier in Sarajevo met 200 ambtenaren die voor de EU werken, niet weet welke maffiapraktijken hier gebeuren?

Na de oorlog werd niet alleen het kapitalisme ingevoerd, maar alle publieke middelen werden ook verdeeld over de partijen. In de naam van privatisering was er een grote transfer van publiek geld, dat aan iedereen toebehoorde, naar mensen die aan de macht kwamen. Hoeveel geld uit Arabische landen kwam tijdens en na de oorlog Bosnië binnen? De Bosnische politici kwamen uit de oorlog als miljardairs.

Ibranović​: Binnen de partijen heerst absolute gehoorzaamheid aan de partijleider die de voordelen uitdeelt. Nepotisme is normaal, niemand stelt er zich vragen bij. De raden van bestuur van publieke bedrijven worden bemand door partijmensen die niet geschikt zijn om een bedrijf te leiden. Opbrengsten gaan naar de partijen. 80% van de inkomsten van partijen komt uit publieke middelen.

Europa is al blij dat er 20 jaar vrede is.

Dizdarević​: Hebben jullie werkelijk zo’n laag verwachtingspatroon van Bosnië dat jullie het al een succes noemen dat Bosniërs elkaar de laatste 20 jaar tenminste niet meer uitmoorden? De klok tikt. Het is niet meer zeker dat de meerderheid van de bevolking nog wel lid wil worden van de EU.

Massaal verliezen Bosniërs het vertrouwen en het geloof dat de EU echt in staat is om hun leven te verbeteren. Zij weten ook wel dat hier al 20 jaar 200 EU-ambtenaren zitten en hun leven alleen maar achteruit ging.

‘Hebben jullie zo’n laag verwachtingspatroon van Bosnië dat jullie het al een succes noemen dat wij elkaar tenminste niet meer uitmoorden?’

Kan je je voorstellen dat de middenklasse helemaal is weg gevaagd? Mensen die in de Joegoslavische periode een waardig en normaal gezinsleven hadden, zijn vandaag de ouderen die overleven op 200 euro per maand.

Dit zijn de mensen die de nieuwe staat hadden kunnen bouwen, dit zijn de mensen met Europese waarden die de EU aan de macht had moeten helpen. Maar de EU heeft toegelaten dat een criminele maffia, erfgenamen van de oorlogsmisdadigers, zich kon ingraven.

Ibranović​: Fahradin Radoncic bijvoorbeeld. Een schatrijke ondernemer en voormalig minister van Veiligheid. Hij is een soort Berlusconi, eigenaar van verschillende media. Mensen zagen hem als een goede politicus omdat hij al rijk was en hij dus geen belang zou hebben om via zijn ambt nog rijker te worden. Dat is het verwachtingspatroon dat de Bosniërs van politici hebben.

Steeds meer Bosniërs zien de EU steeds als bekrachtiging van die corruptie, in plaats van als een positieve kracht voor verandering. De EU zelf vreest dan weer dat anderen in het vacuüm zouden stappen als de EU zich niet meer zou engageren voor Bosnië. Is die vrees terecht?

Dizdarević​: Absoluut, maar voor wie engageert de EU zich? Voor de Bosniërs, of voor de corrupte leiders? Dat engagement moet erop gericht zijn om concrete verbeteringen in de levens van de Bosniërs te realiseren. En dat is onmogelijk met de corrupte leidersklasse waarmee de EU al 20 jaar onderhandelt.

Bosnische moslims beginnen zich meer met Turkije en hun Ottomaanse identiteit te identificeren, dan met de EU en hun Europese identiteit. Een massa Bosniërs applaudisseert voor Erdogan, die macht en vooruitgang uitstraalt. Het Turkse Anatolia News Agency opende vier jaar geleden een bureau in Sarajevo en trok lokale journalisten aan. Meer dan de helft van ons nieuws over wat er in de wereld gebeurt, krijgen we via dat Turkse nieuwsagentschap.

Rusland is nu al de vierde grootste investeerder in Bosnië. De meeste van die Russische investeringen gebeuren in Republika Srpska. Een crisis in het EU-uitbreidingsbeleid kan Bosnië verder richting oosten duwen.

Republika Srpska wil meer autonomie, net om nauwer aan te sluiten bij Rusland. Hoe kan Bosnië lid worden van de EU als Republika Srpska zich wil afscheiden?

Dizdarević​: Staar je niet blind op dat lege nationalisme. Het is slechts een bliksemafleider. Het vredesakkoord van Dayton heeft na de oorlog een legale façade voor de verdere vernieling van Bosnië opgebouwd.

Op geen enkele andere plaats in de wereld is er een grondwet die de samenleving vernielt, in plaats van onderbouwt. En er is geen ruimte om de grondwet te wijzigen. Het vredesakkoord heeft Bosnië overgeleverd aan de nationalistische partijen. Hun ideologie: hoe kan ik via de politiek mezelf verrijken?

‘De enige visie die de drie Bosnische presidenten delen: het status-quo met hand en tand verdedigen, zodat ze hun corrupte privileges niet verliezen.’

Als dat het leidmotief is, dan hebben de leiders waarmee de EU onderhandelt zelf geen belang bij die onderhandelingen.

Dizdarević​: Precies. De enige visie die de drie Bosnische presidenten delen: het status-quo met hand en tand verdedigen, zodat ze hun corrupte privileges niet verliezen. Hervormingen zijn tegen hun belang. Ze doen alles om de voordelen van medewerking met de EU te krijgen, zonder ook de nadelen ervan te moeten dragen.

Jarenlang blokkeerden ze zelfs een akkoord over het coördinatiemechanisme dat moet regelen met wie de EU moet onderhandelen, en de hervormingen moet coördineren tussen de vele entiteiten van het land en Brussel.

Ibranović​: Pas in juli 2016 bereikten Bosnische leiders een akkoord over dat coördinatiemechanisme, omdat ze dan geld kregen. Het was de voorwaarde om een nieuwe lening van het IMF te kunnen ontvangen. De premier van Republika Srpska had lange tijd gezegd dat hij niet wilde praten over het coördinatiemechanisme voordat het geld van het IMF op hun rekening zou staan.

Elke entiteit in Bosnië heeft een vetorecht als ze denken dat hun belang in gevaar is. Dat is bedoeld als een grondwettelijke alarmbelprocedure voor de bescherming van minderheden, maar vaak zijn niet de belangen van de nationale entiteiten in gevaar, wel de particuliere belangen van politieke partijen die deze entiteiten domineren. Iedereen misbruikt de minderhedenbescherming om particuliere belangen te verdedigen.

Waarom is er niet meer protest vanuit de bevolking?

Ibranović​: Corruptie en georganiseerde misdaad behoren tot ons dagelijkse leven. Dat is de manier van zaken doen in Bosnië. Burgers eisen geen aansprakelijkheid. Er is een verregaande tolerantie tegenover corruptie omdat zij allerlei steekpenningen voor vanalles en nog wat als normaal beschouwen.

Dizdarević​: Kritische burgerzin is subversief. Hoogopgeleiden en intellectuelen worden als gevaarlijk beschouwd. Ze worden uit het systeem geweerd. Bijvoorbeeld: de afgelopen 15 jaar stelden we 200 mensen te werk op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Slechts één ambtenaar kreeg de job via een sollicitatieprocedure. Alle anderen via familie, nepotisme dus.

Vaak is er een sollicitatieprocedure als façade, maar ze weten op voorhand wie ze gaan aannemen. 25% van het personeel van ambassades spreekt geen enkele buitenlandse taal. We hebben zelfs ambassadeurs die geen enkele dag politiek actief zijn geweest. Een eigenaar van een kippenbedrijf is ambassadeur van Bosnië in Servië geworden. Stel je even voor.

De diplomatie van Joegoslavië was sterker dan de Amerikaanse State Department en het Britse Foreign Office samen. Wereldtop. En nu spelen onze ambassadeurs in de derde klasse. Als je dat zegt, word je verweten dat je nostalgie en communistische propaganda verspreidt.

‘25% van het ambassade-personeel spreekt geen buitenlandse taal. Een eigenaar van een kippenkwekerij is ambassadeur in Servië.’

Ibranović​: Jonge, getalenteerde mensen gaan niet in politiek omdat ze in die wereld niet tot bloei kunnen komen. Hun talent gaat elders naartoe, vooral naar het buitenland. Het gevolg is dat de politieke klasse corrupt blijft. Het systeem blijft zichzelf bestendigen. Gevolg: alle opiniepeilingen wijzen uit dat het vertrouwen van Bosnische burgers in de politiek extreem laag is. Dat is fataal voor de democratie. Ons land wordt bezet door kleptocraten en burgers zijn apathisch. Ze denken dat iemand anders onze problemen zal oplossen.

Misschien omdat boven de Bosnische regering 20 jaar na de oorlog nog altijd de Hoge Vertegenwoordiger van de VN staat, die wetten kan blokkeren? De VN moest erop toezien dat de Bosnische politici niets zouden doen om de uitvoering van de Dayton- akkoorden onmogelijk te maken. Moet die functie niet worden afgeschaft en vervangen door een EU-vertegenwoordiging die deze daadkracht aan de dag kan leggen als het aankomt op corruptie?

Ibranović​: Bosnische politici omzeilen zelfs wetten. De EU en de VS hebben de meeste Bosnische wetten over de rechtsstaat geschreven. De wet bepaalt de posities die ambtenaren en politici niet gelijktijdig mogen uitoefenen omdat er belangenconflicten zouden kunnen ontstaan.

Zo kan je geen post in de regering bekleden als je tegelijk bedrijfsleider bent van een bedrijf dat contracten afsluit met de regering. Toch gebeurt dit in Bosnië op grote schaal. Veel lokale ambtenaren hebben een eigen bedrijf en met die bedrijven doen ze zaken met de regering.

Van zodra ondernemers in de politiek gaan, dragen ze hun bedrijf over aan familieleden. Dat valt niet onder het verbod in de wet. De wet over belangenconflicten stelt in de praktijk niets voor. Onlangs heeft het parlement de wet gewijzigd: voortaan beslist een parlementaire commissie of er een belangenconflict bestaat. Politici beslissen over andere politici. Dat is een recept voor koehandel, niet voor corruptiebestrijding. Sindsdien is er dan ook geen enkele zaak van belangenvermenging meer.

Is er geen rechterlijke macht die corruptie kan vervolgen? Waarom installeert de EU dat niet van bovenaf, als de VN zo autoritair te werk kon gaan?

Ibranović​: Er gaat zoveel Europees belastinggeld naar consultants om studies te maken over de hervormingen van aparte delen van de Bosnische rechterlijke macht, terwijl reële hervormingen op de lange baan worden geschoven.

De Bosnische openbare aanklager gaat niet achter zulke zaken aan. De politieke partijen plaatsen hun mannetjes in de rechterlijke macht en het parket, zodat corruptie nooit vervolgd wordt. Je kan gerust zeggen dat de partijen de rechterlijke macht controleren. Alle bewijzen van onderzoekers belanden in de la van de openbare aanklager. Als er al een straf wordt uitgesproken, is die zelden proportioneel met de winst van de corruptie.

Politici hebben geen belang bij de hervormingen die de EU eist, omdat ze allemaal zelf vervolgd kunnen worden. Zo goed als alle topfiguren binnen alle politieke partijen waren ooit al eens voorwerp van een corruptieonderzoek, maar zaken werden altijd geseponeerd. Hoe dichter bij EU-lidmaatschap en een echt onafhankelijke rechterlijke macht, hoe meer kans dat ze in de gevangenis belanden.

‘Politici hebben geen belang bij de hervormingen die de EU eist: hoe dichter bij een onafhankelijke rechterlijke macht, hoe meer kans dat ze in de gevangenis belanden.’

Dizdarević​: De partijen die instaan voor de hervormingen, blokkeren diezelfde hervormingen omdat het status-quo in hun belang is. De EU weet dat. Waarom blijven ze dan nog met hen onderhandelen? Waarom blijven ze hen feliciteren met “indrukwekkende hervormingen”?

Hoe lang kan de EU aan de Bosnische bevolking nog een inhoudloos proces voorschotelen zonder geloofwaardigheid te verliezen? De transformerende macht van de EU faalt in Bosnië omdat obstructie en corruptie verankerd zitten in het politieke systeem.

Ibranović​: Lars Wigemark, de ambassadeur van de EU in Bosnië en Herzegovina, zei dat de partijleiders moed en leiderschap toonden. Die leiders, die het land al 20 jaar lang blokkeren, krijgen grote complimenten voor kleine stapjes. Zo oefen je geen druk uit.

Vorige zomer was ik in Brussel om te praten met ambtenaren van de Europese Commissie. Ik vroeg hen waarom de commissie zoveel geld besteedt aan een proces dat geen impact genereert. Off the record zegden ze dat ze niet weten wat ze moeten doen. Ze denken dat schouderklopjes de Bosnische leiders zullen aanmoedigen om vooruit te gaan, maar wij zien al jaren dat dit het tegenovergestelde effect heeft: het is gewoon een legitimatie van corruptie.

Wat moet de EU dan wel doen?

Dizdarević​: Verdeel die 200 EU-ambtenaren over elk ministerie in Bosnië, zodat ze daar aan het werk gaan en controleren of elke beslissing die er genomen wordt in het belang is van de voortgang richting EU-lidmaatschap, in plaats van niets te doen in dat EU-kantoor in Sarajevo. Dat zou betekenen dat die ambtenaren zouden moeten optreden als ze corruptie zouden opmerken. Ze zouden bewijzen kunnen leveren aan de eurocommissaris voor uitbreiding.

Ibranović​: Publiek verklaren dat je weet wat er gaande is, kan al impact hebben. Maar zelfs dat doet de EU niet. We hebben strafmaatregelen nodig, échte druk. Reisverboden, bankrekeningen bevriezen, dat soort dingen. Zoals in Servië: de EU maakte een lijst met 24 verdachte privatiseringen, het parlement nam een resolutie aan, en nu volgt de EU op basis van die 24 zaken de vooruitgang op.

Dat kan ook in Bosnië. Transparency International kan de lijst voorzien, wij hebben alle verdachte zaken gedocumenteerd. Geef die lijst aan openbare aanklagers en vermijd politisering. Volg het op. Al jarenlang zeggen wij in contacten met EU-ambtenaren verantwoordelijk voor het uitbreidingsbeleid: als jullie het ernstig menen met Bosnisch EU-lidmaatschap, moeten jullie begrijpen dat onze politici hervormingen vervalsen en de aandacht afleiden door louter cosmetische stappen te zetten.

‘Verdeel die 200 EU-ambtenaren over elk ministerie in Bosnië, en laat ze optreden als ze corruptie opmerken.’

Er is de laatste jaren toch vooruitgang geboekt? Bosnische presidenten schoven hun meningsverschillen opzij en gingen akkoord met de voorwaarden voor EU-lidmaatschap.

Ibranović​: Ja, omdat dat een voorwaarde was om een nieuwe lening van het IMF te kunnen ontvangen. De lening werd een tijdlang uitgesteld wegens meningsverschillen: de Bosnische Serviërs waren tegen de uitbouw van een publiek transportnetwerk in het hele land omdat dit hun republiek zou aansluiten op de rest van het land. Ze willen liever afscheiding.

Door de vertraging werden de lonen in de publieke sector, waar 65% van de actieve bevolking werkt, niet uitbetaald. De IMF-leningen bedragen maar liefst 45% van het Bosnische BNP. Er wordt een gigantische publieke administratie mee betaald. Zelfs het beperkte deel van het BNP dat naar sociale zekerheid gaat – 1% – betaalt Bosnië met geld van het IMF. De IMF-leningen moeten ervoor zorgen dat Bosniërs het hoofd boven water houden en niet in opstand komen.

Dat lijkt ook de belangrijkste reden waarom het grootste deel van de bevolking stemt voor systeempartijen, omdat hun leven en inkomen daarvan afhangt. Leningen van het IMF houden dus ook de corruptie overeind?

Dizdarević​: Als je geen lid bent van één van de partijen, besta je niet als burger. Mijn zoon studeerde filmacademie. Hij zocht drie jaar naar werk. Telkens kreeg hij te horen dat hij zich eerst moest “registreren”. Lees: lid worden van een partij. Zo oefent het systeem druk uit op de burger om stemmen te halen bij verkiezingen en als partij de greep op de politieke en economische macht niet te verliezen. In Italië is er een maffia. In Bosnië heeft de maffia een staat. Corruptie is de grondwet in Bosnië.

De EU is niet schuldig, maar wel verantwoordelijk. De schuldigen zijn wij zelf, maar we hebben nog nooit steun gevoeld voor de civiele maatschappij om te strijden tegen de maffiastaat. Het excuus is altijd: ja, maar de leiders zijn democratisch verkozen. Is dat zo? Democratische verkiezingen zijn leeg zonder democratische instituten en onafhankelijke media. Ik geloof nog altijd dat de mensen tot meer in staat zijn dan hun criminele leidersklasse. Samen zouden we sterk zijn, maar we worden uit elkaar gespeeld door nationalisme.

Nationalisme als bliksemafleider?

Dizdarević​: De leiders proberen de bevolking te overtuigen dat de situatie zal verbeteren als één gemeenschap aan de macht is. Dat de stilstand dus te wijten is aan de blokkeringen door de andere gemeenschap. Dat is onzin. De vader van president Izetbegovic wilde na de oorlog dat Bosnië een staat van de Bosniakken (Bosnische moslims) zou worden. Daar kwam niks van.

Maar had dat dan zoveel heil gebracht? Neen. In kanton Sarajevo is 90% van de bevolking Bosniak en de economie is een totale catastrofe. Livno wordt bestuurd door de Kroatische partij. Het is de stad met het grootste aantal emigranten. De afgelopen 20 jaar werd niks gedaan om jobs te creëren. Het heeft niks te maken met welke gemeenschap aan de macht is. Ze spelen allemaal met nationalisme, religie en identiteit om hervormingen te blokkeren.

Het systeem produceert haat tussen burgers en voedt de polarisatie, zodat de drie partijen, die elkaar helemaal niet haten, hun macht onder elkaar kunnen blijven verdelen. Er is geen haat onder de leiders, want ze weten dat als één valt, het hele systeem valt. Ze gaan alles doen voor elkaar als één van hen wankelt.

Kan je een voorbeeld geven?

Dizdarević​: De gokbureaus. De Kroaten controleren 90% van die business. Er gaan enorme bedragen mee gemoeid. Drie keer begon het parlement het debat om een wet aan te nemen die deze sector zou reguleren. Drie keer werd de wet geblokkeerd door HDZ, de Bosnisch-Kroatische partij. 250 miljoen euro is de winst, maar tot vandaag betaalt niemand belastingen. Met het geld dat het nationaal budget daardoor verliest, zou de staat de pensioenen van 70.000 mensen kunnen betalen. Ondertussen overleven ouderen in armoede met een piepklein pensioentje.

De Serviërs en de Bosniakken waren akkoord om de wet af te voeren in ruil voor tegenprestaties van de Kroaten. Het parlement dat burgers vertegenwoordigt, ontzegt pensioenen aan die burgers.

‘De warlords van toen zijn de corrupte politici van vandaag die zich verrijken op de verdere vernieling van het land.’

Ibranović​: En dat terwijl wij meer dan 60% van ons al lage loon moeten afstaan voor sociale bijdragen en belastingen, zonder daarvoor degelijke diensten in de plaats te krijgen. Als je in het ziekenhuis belandt, moet je nog altijd voor een peperdure behandeling betalen.

Als bedrijven investeren, wordt alles geregeld via connecties. Overal moet smeergeld worden betaald om sneller door het proces van vergunningen te geraken. Bedrijven begrijpen dat snel. Smeergeld is de olie die de machine doet draaien. Het is een octopusnetwerk. En Bosnië heeft oneindig veel beslissingsniveaus. Hoe groter en ondoorzichtiger het bestuur, hoe meer kansen voor corrupte ambtenaren om smeergeld te vragen.

In zulke omgeving overleven alleen de grote bedrijven die dat smeergeld kunnen betalen, bijvoorbeeld de Saoedische Al-Shiddi Group die veel connecties heeft op topniveau, tot bij de president.

Dizdarević​: Een grote historische vergissing was de beslissing om Joegoslavië niet op te nemen in de Europese familie. Joegoslavië was oneindig veel democratischer dan Bosnië vandaag, in ieder geval niet minder democratisch dan Roemenië en Bulgarije toen die landen lid werden. Nu zijn er anderen die Bosnië maar al te graag opslokken: Turkije en Rusland.

En ook na de oorlog werden historische kansen gemist. Na WOII kwam er voor Europa onmiddellijk een Marshallplan. Denazificatie, heropbouw, democratisering en economische groei kwamen snel op gang. Waarom was er zo geen plan voor ex-Joegoslavië? Ook hier was er nog wél een fundament om op te bouwen. Niet alles van Joegoslavië was vernield.

Maar de warlords van toen zijn de corrupte politici van vandaag die zich verrijken op de verdere vernieling van het land. Geen “indrukwekkende vooruitgang” hier, enkel een gepolijste façade voor een falende en corrupte staat.