‘Vroeg of laat moet het over herstelbetalingen gaan’

Zij is cd&v-politica en voorzitter van de Kamercommissie Buitenlandse Zaken. Hij is mensenrechtenactivist en directeur van de ngo Africa Reconciled. Els Van Hoof en Pascal Mugaruka, twee ervaren rotten met een hart voor Congo. ‘Natuurlijk is Congo niet meer het land dat in 1960 onafhankelijk werd, het is geëvolueerd en onze relatie moet mee evolueren.’

In december nodigde Broederlijk Delen een van zijn partners, Pascal Mugaruka, uit voor een lobbytour langs Belgische en Europese instanties. De bedoeling was om die instanties tot meer daadkracht aan te sporen wat betreft het oosten van Congo. Daar is de situatie de voorbije maanden opnieuw geëscaleerd.

Nadat M23 tien jaar geleden al eens uitgeschakeld werd, maakte de rebellenbeweging vorig jaar een opmerkelijke militaire comeback. Net als in 2012-2013 wordt ze ook vandaag gesteund door het Rwandese leger, dat wapens en op sleutelmomenten zelfs troepen levert.

Op zijn beurt beschuldigt Rwanda Congo ervan samen te werken met het FDLR en Nyatura, twee gewapende groepen die bestaan uit restanten van het voormalige Rwandese regeringsleger en de milities die de genocide van 1994 hadden uitgevoerd.

De gevechten tussen rebellen van M23 en het Congolese regeringsleger hebben al geleid tot een diplomatieke breuk met Rwanda. Er dreigt een nieuwe oorlog tussen buurlanden Rwanda en Congo als ze hun conflicten, veelal over natuurlijke rijkdommen en burgerrechten, niet opgelost krijgen.

In een publiek debat in het Brusselse De Markten zaten Pascal Mugaruka en ik in een panel met Els Van Hoof (cd&v), de voorzitter van de Kamercommissie Buitenlandse Zaken. Mugaruka keerde net terug uit het woelige Goma, nabij de grens met Rwanda. Ik contacteerde de twee ervaren sprekers opnieuw om terug te blikken, maar vooral om vooruit te kijken.

Hoe was de sfeer daar in Goma, te midden van de oorlogsdreiging?

Pascal Mugaruka: Mensen zijn nerveus, niemand weet wat er gaat gebeuren. M23 heeft een strop om de stad gelegd. Gaan ze die weer losser maken onder internationale druk? Er zijn Keniaanse militairen in het kader van een EAC-missie, het multilaterale samenwerkingsverband van Oost-Afrikaanse landen. Maar veel concrete resultaten hebben we daar nog niet van gezien. Mensen zijn ontgoocheld. Ondertussen waren er al betogingen tegen de aanwezigheid van de EAC.

De avond dat we samen in het panel zaten, sprak ik in de coulissen met heel wat mensen. Velen van hen bekleden een strategische positie. Ik heb vertegenwoordigers van zes politieke partijen ontmoet. Diplomaten zoals Stéphane Doppagne, de Belgische speciaal gezant voor de Grote Meren. En een medewerker van Marie Arena (toen nog voorzitter was van de commissie mensenrechten in het Europees Parlement, red.).

Ik vond het een privilege om te praten met voormalig minister van Defensie André Flahaut. Een sterke persoonlijkheid met veel ervaring en een groot hart voor Congo. Flahaut kent de problematiek van het leger zeer goed. Een goedbewapend en gedisciplineerd leger is essentieel voor de strijd tegen de gewapende groepen.

‘Er is heel veel belangstelling voor Congo. Alleen al het historische bezoek van de koning heeft veel losgemaakt.’

Omdat we met Broederlijk Delen werken rond het leger, kon ik Flahaut bepaalde details en perspectieven meegeven die hem van nut zullen zijn. Verder werkte ik intens samen met Els Van Hoof. Als voorzitter van de Kamercommissie Buitenlandse Zaken doet ze veel om Congo onder de aandacht te houden.

Ik kan me nochtans niet van de indruk ontdoen dat de aandacht voor Congo verminderd is als je vergelijkt met een paar jaar geleden.

Els Van Hoof: Die indruk heb ik niet, er is heel veel belangstelling. Alleen al het historische bezoek van de koning aan Congo, in juni 2022, heeft veel losgemaakt. Toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Sophie Wilmès was er in februari. Haar opvolgster Hadja Lahbib zou in november gaan, maar de Congolezen hebben het bezoek afgelast (dat bezoek ging vorige week toch door, red.).

Ook al werkt de Kamercommissie hard rond andere thema’s, Congo blijft in onze werkzaamheden veel ruimte innemen. Er worden veel parlementaire vragen gesteld over de situatie in Oost-Congo. De focus op het land gaat overigens zeker niet verminderen met de aangekondigde verkiezingen in december 2023.

De verontwaardiging lijkt minder, maar je kan niet zeggen dat er minder belangstelling is. De Bijzondere Congocommissie zat vrijwel elke week samen en onderzocht het verleden en het heden, weliswaar voorlopig zonder resultaat. We organiseerden regelmatig hoorzittingen over Oost-Congo, onder meer met Nobelprijswinnaar Dokter Mukwege, voormalig ambassadeur Johan Swinnen, humanitair chirurg en ex-minister Réginald Moreels.

Toch lezen we maar bitter weinig over Congo in de media.

Van Hoof: De pers gaat voor controverse en primeurs, en niet altijd vanuit een positieve instelling. We zijn met de Kamercommissie vooral bezig met beleid en resoluties maar het is erg moeilijk om daarmee de media te bereiken.

‘Eerlijke, tijdige en transparante verkiezingen in Congo zijn een prioriteit.’

De huidige generatie heeft een minder persoonlijke band met Congo. De paters en nonnen zijn schaars geworden, dus de religieuze link is weg. Ook ik had van kinds af aan een heel directe band met het land.

Mijn vader werkte voor de Christelijke Mutualiteiten en was bevriend met pater Van Baelen van CDI Bwamanda (de vroegere naam van Congodorpen, een ngo die de Congolese plattelandsbevolking steunt, red.). Het jaarlijkse feest ter ere van de pater was voor mij het begin van een levenslang engagement.

Veel mensen van mijn generatie raakten op die manier erg betrokken bij Congo. Dat is zo goed als verdwenen. Maar neen, ik ben het niet met je eens als je zegt dat de aandacht is verminderd. Dit land en zijn burgers voelen zich nog steeds verbonden met Congo.

U spreekt over beleid. Wat zijn volgens u de hoekstenen van het Belgische beleid in Congo?

Van Hoof: We steunen de regionale vredesprocessen. Met de nodige argwaan weliswaar, nu de pyromanen ingezet worden als pompiers. We moeten erover waken dat Rwanda en Oeganda zich echt willen engageren in de zoektocht naar vrede. We blijven een belangrijke rol spelen in de modernisering van het Congolese leger, ook in de opleidingen.

Het land heeft een hobbelig parcours achter de rug wat verkiezingen betreft. Eerlijke, tijdige en transparante verkiezingen zijn een prioriteit. Daarnaast is de hervorming van de VN-vredesmissie Monusco ook dringend. In haar huidige vorm is ze gecontesteerd, en dus moeten we op zoek naar een alternatief.

Ten slotte werden de Europese sancties uitgebreid met onder meer Alain Goetz, een Belgische goudhandelaar, maar ook met vijf leden van rebellengroepen, het Congolese leger en een Congolese politicus. België speelt in dit dossier een leidende rol.

Veel activisten streven in ons land naar een totale dekolonisatie van Congo en eisen de ontmanteling van het koloniale gedachtegoed. We hebben een nieuwe relatie nodig tussen beide landen. Is ontwikkelingssamenwerking nog wel aan de orde van de dag?

Mugaruka: België blijft een belangrijke rol spelen in mijn land. Door de gemeenschappelijke geschiedenis hebben jullie veel kennis en ervaring in Congo. Op crisismomenten wordt België gesolliciteerd door de rest van de internationale gemeenschap. Belgen moeten beseffen dat ze een verantwoordelijk hebben. In Congo kunnen ze zich niet verstoppen.

Natuurlijk is Congo niet meer het land dat in 1960 onafhankelijk werd. Het is geëvolueerd en onze relatie moet mee evolueren. We moeten gelijkwaardige partners worden en komaf maken met elke vorm van kolonisatie en neokolonialisme. Capaciteitsopbouw en kennisoverdracht zijn daarbij belangrijk.

‘We moeten er alles aan doen om aanwezig te blijven in Congo, de bevolking blijft dat vragen.’

De huidige generatie Belgen moet leren van wat haar land tijdens de kolonisatie in Congo heeft aangericht. België is goed geplaatst om Congo te helpen heropbouwen, maar elk superioriteitsgevoel moet verdwijnen. Ik kan me niet voorstellen dat je iemand met wie je 80 jaar een gemeenschappelijke geschiedenis hebt, en die je in alle omstandigheden heeft helpen groeien, plots in de kou laat staan.

Er is veel gebeurd de laatste tijd. Het bezoek van de koning was belangrijk en heeft grote verwachtingen gewekt. Maar anderzijds is de Bijzondere Congocommissie roemloos gecrasht. België moet erkennen wat er gebeurd is. Voor mij wil dat zeggen dat er naast spijtbetuigingen ook excuses moeten komen. En dat het vroeg of laat over herstelbetalingen moet gaan. Maar dat blijft blijkbaar een groot taboe.

Denkt u daar ook zo over?

Van Hoof: We zijn allemaal op zoek naar een waarachtig, gelijkwaardig partnerschap. Je ziet overal dat de Afrikanen ons wijzende vingertje niet meer dulden. We stellen eisen over democratie, rechtstaat en vrijheden, maar men verwijt ons vooral onze eigen belangen te dienen. We moeten er alles aan doen om aanwezig te blijven, de bevolking blijft dat vragen.

Het risico groeit dat de EU in een aantal landen niet meer aanwezig zal zijn. Er zijn andere potentiële partners, daarom niet de beste. Mijn reis naar de Centraal-Afrikaanse Republiek had een grote impact op mij. Het regime is in de val van de Russische huurlingengroep Wagner gelopen en raakt er niet meer uit. Het weet niet meer wat juiste en valse informatie is. Je mag er het woord Wagner niet eens uitspreken.

Twee derde van de Centraal-Afrikaanse Republiek is niet meer onder de controle van de staat. Off the record zeggen ze: we zijn blij dat jullie hier zijn. We moeten aanspreekbaar blijven voor de bevolking en voor politici. We moeten bevriende regimes blijven hebben in de regio.

Hoe denkt u dat waarachtige, gelijkwaardige partnerschap te vinden?

Van Hoof: Met nieuwe vormen van samenwerking. Door culturele, economische en wetenschappelijke processen te ontwikkelen, op gelijkwaardige basis. Uitwisseling moet centraler staan. Ik ben heel blij dat Afrikanen zelf intenser multilateraal gaan samenwerken, maar ik weet niet of er een voldoende sterk kritisch middenveld is. Daarin moeten we investeren en een rol spelen.