Populisme kaapt Slovaakse volkswoede

Bij belangrijke parlementsverkiezingen in Slovakije afgelopen zaterdag heeft een politieke aardverschuiving plaatsgevonden. De regering, geplaagd door corruptieschandalen en de nasleep van de moord op onderzoeksjournalist Ján Kuciak, werd genadeloos afgestraft.

Relatief nieuwe anticorruptie-populisten verpletteren alle andere partijen. En de liberale alliantie van president Zuzana Čaputová haalt de kiesdrempel niet.

Regerende sociaaldemocraten afgestraft

Smer — Sociálna Demokracia, de partij van ex-premier Robert Fico die na veertien jaar bijna onafgebroken aan de macht een corrupte machtspartij was geworden, boekt een historische nederlaag. Bij de vorige verkiezingen in 2016 haalden ze 28 procent. Nu klokken ze af op achttien procent, een verlies van tien procentpunten.

De regerende sociaaldemocraten vallen terug van 28 naar 18 procent van de stemmen.

Het ziet ernaar uit dat ze voor het eerst in lange tijd in de oppositie belanden. Dat alleen al is een opluchting voor vele Slovaken. Bovendien halen hun coalitiepartners, de nationalisten van SNS en de partij van de Hongaarse minderheid, niet eens de kiesdrempel. En zullen de sociaaldemocraten dus alleen in de oppositie vertoeven met de fascistische partij van Marian Kotleba, die met acht procent van de stemmen drie zetels wint.

Verrassende winnaar

De grootste partij is totaal onverwacht de conservatieve anticorruptiepartij Gewone Mensen, die groeit van 11 naar 25 procent. Tot een maand geleden waren zij nog de vijfde partij in de peilingen, met amper 9 procent. Maar halverwege januari begonnen zij aan een steile klim. Hun flamboyante populistische leider Igor Matovič kan premier worden.

Even zag het ernaar uit dat Matovič een brede coalitie zou vormen met progressieven. De eerste exit polls hadden de alliantie tussen Progressief Slovakije, de partij van president Zuzana Čaputová, en de conservatief-liberale partij SPOLU immers 9,7 procent gegeven. Dat was ruim boven de kiesdrempel voor allianties, die op 7 procent ligt.

Ze begonnen al te dromen van regeringsdeelname, ook al zou de coalitie een bont allegaartje zijn geweest van conservatieve populisten, eurosceptische en radicaal-rechtse populisten, conservatieve liberalen en sociaalliberalen.

Progressieve kater

Maar progressieve Slovaken werd zondagochtend wakker met een kater: uiteindelijk slorpte Matovič veel meer van de proteststemmen op dan verwacht en klokte Progressief Slovakije/SPOLU af op 6,97 procent: 0,03 procent onder de kiesdrempel. ‘Het spijt ons heel erg dat we u niet kunnen vertegenwoordigen in het parlement’, klonk het wat bedeesd op hun Facebookpagina.

Een derde van alle Slovaakse kiezers zal niet vertegenwoordigd worden in het parlement.

De nederlaag is erg bitter voor Progressief Slovakije/SPOLU. De combinatie van een kiesdrempel op 5 procent – voor allianties dus zelfs op 7 procent – en een sterk versplinterd kieslandschap waar maar liefst zeventien partijtjes onder de vier procent het nodig vonden om met een eigen partij op te komen, heeft als vreemd resultaat dat een derde van alle Slovaakse kiezers niet vertegenwoordigd zal worden in het parlement.

In een land waar het al een hele opdracht is om mensen naar de stembus te krijgen, is het besef dat een derde van de uitgebrachte stemmen niet meetelt, verpletterend. Als al deze mensen op één niet-bestaande partij hadden gestemd, zouden ze met 28 procent de grootste zijn.

Coalitie met radicaal rechts

Matovič wil graag een coalitie vormen met de eurosceptische, radicaal-rechtse populisten van Sme Rodina – Slovaaks voor ‘Wij Zijn Familie’. In zo’n coalitie zouden zij de tweede grootste zijn, ook al volgen zij pas op 17 procent van Matovič’ partij.

Een coalitie zou er zo kunnen uitzien:

1. OL’aNO, de conservatieve anticorruptie-populisten van Matovič (zij behoren tot de Europese parlementaire groep ‘Europese Volkspartij’, de groep van CD&V)
2. Sme Rodina, eurosceptische, radicaal-rechtse populisten (zij behoren tot de Europese groep ‘Identiteit en Democratie’, de groep van het Vlaams Belang)
3. SaS, gematigd eurosceptische, conservatieve liberalen (zij behoren tot de Europese groep ‘Europese Conservatieven en Hervormers’, de groep van de N-VA)
4. Za L’udi, de conservatief-liberale partij van ex-president Andrej Kiska

Je zou dit een conservatief-populistische anticorruptiecoalitie kunnen noemen.

De enige progressieve en groene alliantie van Slovakije, vol activisten en deskundigen die corruptie (bijvoorbeeld de wijdverspreide illegale houtkap en de fraude met Europese landbouwsubsidies) hadden willen aanpakken, komt dus 0,03 procent van de stemmen te kort om vanuit parlement of regering mee voor verandering te zorgen.

Anticorruptiepopulisme

De verkiezing van anticorruptie-advocate en milieuactiviste Zuzana Čaputová tot president van Slovakije vorig jaar was voor progressieven een hoopvol teken aan de wand. Maar deze parlementsverkiezingen zijn belangrijker: de echte macht ligt bij de regering.

Čaputová was president zonder partij in het parlement. Progressief Slovakije had gehoopt om daar verandering in te brengen en zelfs in de regering te stappen, maar ze zullen niet eens in het parlement zetelen.

Het enige lichtpuntje voor hen is dat de conservatieve, populistische regeringscoalitie geleid zal worden door de prodemocratische anticorruptiepartij van Igor Matovič.

President Čaputová is verbindend en gematigd, terwijl Matovič agressief inspeelt op de volkswoede. Matovič’ populisme won het pleit.

‪Toch is voorzichtigheid geboden. Matovič is controversieel. Zowel Matovič als president Čaputová steunen de strijd tegen corruptie. Maar waar Čaputová vooral verbindend en gematigd is, heeft Matovič een populistische en aanvallende stijl. Hij mat zich een imago aan van ‘wij tegen al de rest’. Tegen de corrupte sociaaldemocraten, maar ook tegen de anticorruptie-liberalen van president Čaputová. Tegen alles en iedereen. In een land waar de desillusie totaal was na de moord op een journalist door de georganiseerde en politiek geconnecteerde misdaad, werkte dat.

De verkiezingsuitslag zou gelezen kunnen worden als een overwinning van de politieke anticorruptiebeweging, maar dan wel van de populistische kant van die beweging. De boodschap van president Čaputová, dat ze Slovakije wil veranderen met een gematigde en verbindende politieke stijl, moet het afleggen tegen de agressieve, op volkswoede inspelende Matovič.

In buurland Tsjechië begon premier Andrej Babiš ook door te kapitaliseren op de diepe gevoelens van afkeer tegen het corrupte establishment. Zijn boodschap was eveneens de strijd tegen corruptie. Inmiddels is hij de top van de corruptie in Tsjechië geworden. Daarom is het afwachten wat Matovič van zijn retoriek tegen corruptie in de praktijk zal brengen, ook al heeft hij waarschijnlijk oprechtere motieven dan zijn toekomstige Tsjechische ambtsgenoot Babiš.

Ján Kuciak

Deze aardverschuiving is nog altijd het gevolg van de ontwaking van Slovakije na de moord op journalist Ján Kuciak en zijn verloofde twee jaar geleden. En van het onvermoeibare werk van volksbewegingen als ‘Voor een Fatsoenlijk Slovakije’. Zij probeerden de volkswoede te kanaliseren in massabetogingen en een pleidooi voor politieke hervormingen via constructieve en eerlijke politiek.

De organisatoren van deze protestbeweging steunden dan ook stilzwijgend de progressieve partij van president Čaputová. Ze trokken het hele land door om mensen te overtuigen om te gaan stemmen. Daarbij gaven ze geen stemadvies, maar wilden ze de kiezers mobiliseren en politiseren.

Dat heeft zich uiteindelijk niet vertaald in progressieve macht, maar Igor Matovič weet waarschijnlijk dat ‘Voor een Fatsoenlijk Slovakije’ een factor is waar hij niet omheen kan.

Lees hier een exclusieve reportage over de zogenaamde ‘Slovaakse landbouwmaffia’, die via intimidatie van boeren en politieke contacten op het hoogste niveau al jarenlang Europese landbouwsubsidies binnenrijft.