De Europese erfzonde -racistisch geweld en blanke superioriteit - moet aangepakt worden

De 11 Novemberlezing van Pankaj Mishra was het voorbije weekend het meest gelezen stuk op MO.be. De bottomline van die krachtige lezing is dat het extreme geweld van de Eerste Wereldoorlog geen onverwachte ontsporing was, maar dat het in de lijn lag van wat Europese imperialistische en koloniale machten in Afrika en Azië al decennia in de praktijk brachten. Alleen: dat geweld was bedoeld tegen niet-blanke volkeren, en dus was niemand erop voorbereid dat de “beschaafde volkeren” het ook tegen elkaar zouden inzetten. De Europese geschiedenis was, al lang voordat onze samenlevingen (super)divers werden, verbonden met racisme, Europees superioriteitsdenken en de geschiedenissen van het globale Zuiden.

Chika Unigwe (auteur), Idesbald Goddeeris (hoogleraar koloniale en postkoloniale geschiedenis aan de KU Leuven), Rachida Lamrabet (auteur), Annemarie Gielen (directeur Pax Christi) en Olivia Rutazibwa (Senior Lecturer in International Development and European Studies, University of Portsmouth) reageren op de tekst van Pankaj Mishra.

Chika Unigwe: Racisme is Europa’s erfzonde

In zijn Discourse on Colonialism (1950) bespreekt dichter en politicus Aimé Cesaire uit Martinique de kruisverbanden tussen het koloniale geweld – met racisme als fundament van de relaties tussen het Westen en zijn kolonies – en de wereldoorlog die nog maar een paar jaar daarvoor geëindigd was. Cesaire komt tot de conclusie dat de holocaust en de onderdrukking van joden door Hitler en zijn Nazi-partij tijdens WO II geen anomalie was, maar de Europese norm.

Pankaj Mishra onderbouwt in dit essay in grote lijnen hetzelfde argument, met betrekking tot WO I. Die eerste wereldoorlog geldt in de westerse verhalen als een abberatie, een onverwachte catastrofe na jaren van groeiende welstand. Die welstand verwijst natuurlijk naar de rijkdom van het Westen, niet naar die van de kolonies, waar de volkeren leden onder de opbouw van westerse rijkdom. De “inboorlingen” telden niet mee, want zij waren niet ten volle mensen.

Het racisme dat het hart vormde van het imperialisme dat de Eerste Wereldoorlog voorafging, is Europa’s erfzonde

Het racisme dat het hart vormde van het imperialisme dat de eerste wereldoorlog voorafging, is Europa’s erfzonde. Het verklaart ook waarom de niet-Europese soldaten, die in de oorlog gebruikt werden als kanonnenvoer, grotendeels over hoofd gezien worden in de dominante verhalen over de oorlog. WO I was het begin van de terugslagbeweging waarin het geweld en het racisme dat Europa gebruikte om zijn wereldheerschappij te vestigen, terug begon te keren naar het eigen continent.

Dat racisme en die xenofobie leven vandaag nog steeds door, gevoed door de angst in het Westen dat zijn macht verzwakt en dus dat de “inheemsen” steeds assertiever worden. Kijk maar naar de verkiezing van Trump in de VS, de toename van etno-nationalistische gevoelens in Europa, het populaire discours in het Westen. Maar, inderdaad, de volkeren die beschouwd werden als “sullen” vechten ook terug.

De Igbo zeggen dat isi kotara ebu ka ebu na-agba: het is het hoofd dat de wesp verstoort, dat door de wesp gestoken wordt. Het Westen zou er goed aan doen van zijn geschiedenis te leren.

Chika Unigwe is auteur van onder andere Nachtdanser, Fata Morgana en De zwarte messias.

Idesbald Goddeeris: Europa moet iets doen aan zijn geheugenverlies

Je zou je vragen kunnen stellen bij Pankaj Mishra’s nauwkeurigheid. Nogal wat jaartallen (bv. over het gele gevaar) en cijfers (bv. de 8 miljoenen Afrikanen die stierven in de Congo Vrijstaat) zijn voor discussie vatbaar.

Je zou je vragen kunnen stellen bij het vernieuwende karakter van zijn essay. Al bijna tien jaar, sinds het In Flanders Fields Museum in de zomer van 2008 de tentoonstelling ‘Mens, cultuur, oorlog’ over ‘multiculturele aspecten van de Eerste Wereldoorlog’ organiseerde, zijn we er ons van bewust dat honderdduizenden soldaten uit de kolonies meevochten.

Je zou je vragen kunnen stellen bij Mishra’s wetenschappelijke werkwijze. Hij stelt dat Europa geen continuïteit ziet tussen de decennia voor en na 1914, maar dat klopt niet helemaal. We leggen al lang verbanden tussen het hoogtij van het imperialisme en de vorming van de Ententes, tussen de Industriële Revolutie en de nieuwe dimensies van oorlogsverschrikking, tussen het antisemitisme in de Dreyfus-affaire en de Holocaust.

Veel kenmerken die Mishra Europa toeschrijft – inclusief raciaal superioriteitsdenken, bruut geweld, economische uitbuiting en sociale uitsluiting – komen ook voor in andere culturen, zowel voor als na hun contact met Europa

Je zou je vragen kunnen stellen bij Mishra’s gebrek aan nuance. De geschiedenis was geen verhaal van twee polen: een onderdrukkend Noorden of Westen en een onderdrukt Zuiden of Oosten. Het koloniale stelstel stootte ook op opportunisme in de kolonies en oppositie in de metropolen. Veel kenmerken die Mishra Europa toeschrijft – inclusief raciaal superioriteitsdenken, bruut geweld, economische uitbuiting en sociale uitsluiting – komen ook voor in andere culturen, zowel voor als na hun contact met Europa.

Je zou je vragen kunnen stellen bij Mishra’s sombere voorspellingen. Het is juist dat het racisme toeneemt en in bredere kringen aanvaardbaar wordt, dat politici en media steeds vaker de conventionele moraal openlijk in vraag stellen of dat westerse kiezers zich met Brexit en Trump in de eigen voeten schieten. Maar de nederlagen van Marine Le Pen en Geert Wilders tonen dat deze getormenteerde tijden niet noodzakelijk hoeven te eindigen in onze ‘grootste catastrofe ooit’, zoals Mishra in zijn laatste zin waarschuwt.

Je kan je dus veel vragen stellen bij Mishra’s essay. Ik zou dat echter niet doen bij de rode draad in zijn interpretatie van het verleden, met name dat ‘de langdurige vrede van Europa eigenlijk een tijd van eindeloze oorlogen in Azië, Afrika en Amerika was en dat de Europese kolonies de plaatsen waren waar de uitgangspunten voor de burgeroorlogen in Europa – racistische theorieën, gedwongen volksverhuizingen en minachting voor mensenlevens – werden gesmeed.’

Je kan zelfs nog verder gaan. De decennia na 1945 waren niet – zoals Mishra schrijft – een ‘buitengewone periode’ van democratie, een goed uitgebouwde welvaartstaat en respect voor individuele vrijheden. Het waren ook jaren van vergeten dekolonisatieoorlogen, economisch neokolonialisme, proxy wars in de Derde Wereld en een dubbele standaard in de internationale politiek die werd goedgepraat door de strijd tegen het communisme. De Eerste Wereldoorlog vormde geen breuklijn, maar de Koude Oorlog evenmin. Zij stelden alleen uit wat er na de dekolonisatie en blijvende globale ongelijkheid al lang zat aan te komen: migratie, frustratie, radicalisering, enzovoort.

Pankaj Mishra heeft ook helemaal gelijk dat Europa aan geheugenverlies lijdt of, erger nog, de donkere bladzijden uit zijn geschiedenis uitgomt. We moeten daar dringend iets aan doen en opinievormers als Mishra veel vaker een stem geven in het publieke debat. Dat is belangrijk, zowel voor onze geloofwaardigheid ten aanzien van de buitenwereld als voor de samenhorigheid van onze maatschappij, die steeds meer divers wordt. Proficiat dus voor dit initiatief van het Vlaams Vredesinstituut, en bedankt aan MO* om dit essay te publiceren!

Idesbald Goddeeris is Hoogleraar koloniale en postkoloniale geschiedenis (KU Leuven)

Annemarie Gielen: Het Russisch imperialisme was even gewelddadig als de westerse koloniale overheersing

Op 10 november bracht Pankaj Mishra een moedig pleidooi om de geschiedenis van het geweld in Europa in de periode die wij de Eerste Wereldoorlog noemen in een bijkomend perspectief te plaatsen, namelijk die van de vele volkeren in de wereld die door de oorlogvoerende landen werden gekoloniseerd. De lezing is een krachtige en goed onderbouwde aanklacht tegen de wreedheid van onze 19e- en 20e-eeuwse mogendheden. Mishra toont met enkele rake voorbeelden aan hoe gruwelijk het suprematiegevoel huishield in grote delen van onze planeet. Het leest als een horrorroman, maar met dat grote verschil dat dit verhaal echt gebeurd is. En wij, Europeanen, zijn er nog niet klaar mee, met onze wrede geschiedenis.

Mishra beschrijft welk onrecht zich in de decennia voor WOI opstapelde om in die jaren 1914-1918 als een vulkaan van geweld uit te barsten op het Europese vasteland. Binnenlandse spanningen door sociale onvrede en frustraties in de toenmalige mogendheden, brutale overheersing door despoten en een mensonterend beleid in de kolonies. Het zijn de machtige drijfveren van de slachtpartij van de Eerste Wereldoorlog. Maar misdaden tegen de mensheid gebeurden al in de jaren voor die vulkaan op ons continent uitbarstte: Mishra noemt o.a. de eerste luchtbombardementen in de geschiedenis (door Italië op Libië, 1911), de eerste concentratiekampen in Zuid-Afrika (door Groot-Brittannië, de jaren rond 1900) en de misdaden van de Duitsers in China (ook rond 1900).

In de 18e, maar vooral in de 19e eeuw, ging de  Russische kolonisatie gepaard met grove wreedheden, zoals de tactiek van de verschroeide aarde en etnische zuivering.

Een aanvulling op deze lijst zijn de misdaden die het Russisch rijk pleegde tegen de gekoloniseerde volkeren in het Oosten en het Zuiden: aanvankelijk de volkeren in Siberië en de Kaukasus, later ook Centraal-Azië. Het is belangrijk om naast de door Mishra genoemde landen (met name Groot-Brittannië, Duitsland, Italië, België, Frankrijk en de VS) ook Rusland te vermelden. Hun kolonisatiepolitiek dateert immers ook al van de 16e eeuw, toen Ivan de Verschrikkelijke op harde wijze enorme gebieden inlijfde bij zijn tsarenrijk. In de 18e, maar vooral in de 19e eeuw, net zoals bij de andere Europese mogendheden, ging die kolonisatie gepaard met grove wreedheden, zoals de tactiek van de verschroeide aarde en etnische zuivering.

In het rijtje dat Mishra opsomt van wreedaardige generaals en officieren zoals de Duitse generaal Von Trotha en de Britse ‘bomber’ Arthur Harris, hoort zeker ook generaal Jermolov (1777-1861) thuis, de schrik van de Kaukasiërs. Hij zou weleens de grondlegger kunnen zijn van de etnische zuivering. Op Wikipedia wordt hij een ‘charismatisch leider’ genoemd, ‘bezongen door Poesjkin’… De man die tussen mei en augustus 2014 ‘minister van Defensie’ was in de zogeheten Volksrepubliek Donetsk, Igor Girkin alias Igor Strelkin, is een notoire beul van de twee Tsjetsjeense oorlogen die Rusland uitvocht, en van de oorlogen in Transdnistrië en Respublika Serbska. Hij wordt mee verantwoordelijk geacht voor het neerhalen van het passagiersvliegtuig MH17. Binnen ‘bloeiende’ geweldsystemen is dus ook de rol van individuen significant. Kwaadaardige individuen kunnen niet los gezien worden van systemen van onrecht en geweld, en omgekeerd.

Waar Mishra terecht de vinger op legt, zijn de spiralen en ketenen van geweld. Hoe men het ook draait of keert: geweld lokt altijd nieuw geweld uit, onrecht nieuw onrecht, tenzij het wordt doorbroken door een proces van vredesopbouw en verzoening.

Ik ben het niet eens met de stelling dat er in de 19e eeuw een langdurige periode van vrede was op het Europees continent. Misschien citeert Mishra hier ook maar enkel wat er toen over gezegd en geschreven werd, want in werkelijkheid kende Europa toen vele oorlogen. Een blik op Wikipedia levert mij al 37 ‘hits’ op. Dat betekent dat Europa steeds een strijdtoneel is geweest, náást het strijdtoneel dat niemand in Europa van nabij zag, maar waar uiteraard ook Europese soldaten vochten: in de kolonies in Azië en Afrika (en dan moet Zuid-Amerika nog in dit rijtje worden toegevoegd).

Mishra haalt wel de binnenlandse sociale spanningen aan, maar benoemt deze niet als bron van het tegengeweld dat in WOI zo welig tierde. Nochtans zijn het deze interne spanningen, gebaseerd op hevig onrecht, die ervoor gezorgd hebben dat Europa niet alleen 37 oorlogen en revoluties uitvocht op eigen grondgebied, maar ook een ongekende exodus kende. Het zijn deze stromen Europeanen die hun geweld ‘van thuis’ meenamen (naar Amerika, Azië, Afrika, Australië, …) en omzetten in de uitbuiting en/of afslachting van de lokale bevolking. Het is dus zeker niet waar dat er ‘vrede’ was in Europa.

Wat Mishra scherp uittekent, is de beschrijving van dat geëxporteerd geweld. Erg cynisch als men bedenkt, dat die bezette inheemse volkeren gedwongen werden door de Europese mogendheden om hen te ‘helpen’ in WOI en dan stank voor dank kregen. Het is inderdaad niet verwonderlijk dat die spiraal van geweld vandaag, honderd jaar later, nog steeds slachtoffers maakt.

De stichters van Pax Christi (°13 maart 1945) hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog gewezen op de spiralen van geweld die zorgden voor de steeds weerkerende uitbarstingen van massale gruweldaden. Zij spraken aanvankelijk enkel over het geweld tussen Fransen en Duitsers, omdat de stichters zelf Fransen waren, maar al na enkele jaren breidde deze verzoeningsbeweging het actieterrein uit naar de hele wereld. Voor hen was het duidelijk dat de miskenning van de menselijke waardigheid leidt tot  geweld en dit in elke mogelijke vorm: de hevige uitingen zoals foltering, verkrachting en executie, maar ook de nauwelijks zichtbare vormen zoals uitsluiting, uitbuiting en negatie. De ontkenning van de waardigheid van elke – elke! – mens is bron van geweld. We moeten voor het bewijs hiervan niet ver gaan zoeken: #MeToo …

Rachida Lamrabet: De centraliteit van de kleur wit

Ik volg de analyse die Pankaj maakt volledig, namelijk dat de kleur wit het bindmiddel is tussen kapitaal en gepeupel die het mogelijk maakt, zoals de Afro-Amerikaanse denker Du Bois stelde; het status quo te bestendigen van ‘de blanke als heerser over de aarde voor eeuwig en altijd.’

De gruwel van de Eerste Wereldoorlog wordt geanalyseerd als een oorlog die helemaal niet in de lijn lag van de opgang die de Westerse wereld maakte in het bereiken van de hoogste rang in de menselijke beschaving.  Het was een vreselijk onvoorzien ongeluk.  Pankaj brengt de geschiedenis van het Westers imperialisme in herinnering. Hij betwist deze these, volgens hem is het racisme en de uitvinding van de industriële volkerenmoord iets waar de Westerse landen zich al heel lang in hebben gespecialiseerd en hebben verfijnd door van elkaar af te kijken  en te leren. 

Racisme was blijkbaar niet in tegenspraak met de gekoesterde Verlichtingsidealen en met de rol van voortrekkers van de menselijke beschaving

En dat racisme was blijkbaar niet iets wat in tegenspraak bleek met hun gekoesterde verlichtingsidealen en met de rol die ze zichzelf hebben toebedeeld van voortrekkers van de menselijke beschaving omdat deze imperialistische en diep racistische  praktijken uitgeoefend werden op de inferieure volkeren buiten Europa.  Het werd pas een drama waar lessen uit getrokken diende te worden op het moment dat deze praktijken naar West-Europa gebracht werden en de witte volkeren het racisme en de gruwel op elkaar begonnen te botvieren.

Ik ben er ook van overtuigd dat kleur een fundamenteel bindmiddel is in de westerse wereld en niet enkel iets is uit een ver imperialistisch verleden maar ook vandaag de dag een belangrijke rol speelt. 

De Afro-Amerikaanse schrijfster Toni Morrison kwam tot dezelfde bevindingen als die van Pankaj in het essay Mourning for whiteness dat ze voor de New Yorker schreef in november 2016 nadat  Donald Trump  de Amerikaanse presidentsverkiezingen won.  Morrison stelt dat de kiezers van Trump witte mensen zijn, van alle standen en klassen, die de doodsangst delen dat zij hun op rassuperioriteit gebaseerd privilege kwijtspelen aan mensen van kleur en daarom dan maar stemmen op een misogyne, racistische witte man die er geen graten in ziet om mensen die niet op hem lijken te discrimineren.

Ik ben er ook van overtuigd dat wit superioriteitsdenken, geholpen door de zogenaamde westerse rationaliteit, er vandaag nog steeds voor zorgt dat het erkennen van het fundamentele mensenrechtenbeginsel dat alle mensen gelijk in waardigheid en rechten geboren zijn nog al te vaak afhangt van de kleur van iemands huid en van de belangen van de witte mens. In ons eigen kleine land zijn de maatregelen en wetten die een structurele ongelijkheid op basis van etnie/kleur/religie/cultuur mogelijk maken, niet meer bij te houden.

Olivia Umurerwa Rutazibwa: Een andere geschiedenis is ook nodig voor de witte machthebbers

‘Ga je de kolonisatie er nu weer bij halen? Dat is toch in het verleden?’ En: ‘Weeral over racisme? Niet alles is racisme!’ (Zucht en oogrol.) Op café, in academische wandelgangen of tijdens de periodieke familiefeestjes, elke poging om actuele hangijzers of verhalen uit het verleden een beetje anders te framen, kwestie van een manier vinden om radicaal andere oplossingen te bedenken, stoten steevast op dit soort reacties. Logischerwijs en weinig verrassend als je bedenkt wat een gemiddelde westerling meekrijgt op school of op tv.

Ik denk terug aan wat ik op de schoolbanken meekreeg over de Belgische koloniale avonturen. Hooguit een handjevol uren op 12 jaar onderwijs, en voornamelijk een mix van nostalgie, accidents de parcours, karrenvrachten goede bedoelingen en ‘het was niet allemaal slecht’ verhaaltjes.

Bovenal de boodschap dat dat allemaal ver achter ons ligt.

Onlangs vroeg ik aan mijn bachelor studenten in het VK wat zij meekregen over het Britse Rijk. Hetzelfde plaatje tekent zich af: ‘Er was het Britse rijk. Toen waren er de wereldoorlogen en toen was het Britse rijk er ineens niet meer. En toen kwamen er ineens heel veel migranten van over heel de wereld naar het VK.’

De Wereldoorlogen en de Holocaust kwamen gelukkig wel heel wat systematischer aan bod. In de witte wereld versie die we opgediend krijgen is het geweld echter hoogst uitzonderlijk, toe te schrijven aan een heel slechte, allicht waanzinnige meneer (Hitler) en waren het enkel de haast Hollywoodiaanse actiehelden (de geallieerden) die ons bevrijdden van het nazi-juk.

Niet enkel de zichtbare minderheden hebben belang bij het herzien van onze geschiedenisboeken en de systematisch geschrapte bladzijden erin. Die over kolonisatie en racisme bijvoorbeeld.

Pankaj Mishra’s tekst is een ijzersterke historische reis rond wereld in 40.000 tekens, maar meteen ook de beste illustratie van het algemeen belang, en niet enkel dat van de zichtbare minderheden, van het herzien van onze geschiedenisboeken en de systematisch geschrapte bladzijden erin. Die over kolonisatie en racisme bijvoorbeeld.

Het gaat om meer dan de juiste, zogenaamde objectieve verhalen vertellen. Die bestaan immers niet. Van belang hier is verstaan welke verhalen of perspectieven systematisch verzwegen werden en worden. En waarom. Welk effect hebben deze stiltes, welke impact heeft deze witte wereld versie van de realiteit? Welk doel wordt ermee gediend?

Een eerste effect is het in stand houden van de idee van westerse superioriteit en generositeit against all odds. In de witte wereld versie van de realiteit is het Westen immers op zijn eentje verantwoordelijk voor zijn welvaart. Superieur, bijna goddelijk vernuft. Zo goddelijk dat enkel de ratio volstaat. Hard werk. Zo veel hard werk dat geweld, dood en vernieling als een spijtige, occasionele bijzaak kan worden afgedaan. Zo ook het veel hardere, gedwongen werk en rijkdommen van anderen. Quantité negligable. Alles behalve een causaal verband. Mocht elke studie van kapitalisme, democratie én ontwikkelingssamenwerking systematisch beginnen met de kolonisatie en slavernij, niet als kleurrijke faits divers, maar als noodzakelijke verklarende stukjes van de puzzel, dan blijft er van de exceptionele, welwillende superioriteitsmythe natuurlijk weinig over.

Een tweede effect is het in stand houden van hiërarchisch verschil. Onoverbrugbare wij-zij categorieën. Als wij superieur zijn, dan zijn zij inferieur. Als wij alles op ons eentje deden, dan zijn zij verwaarloosbaar, gevaarlijk, profiteurs of als we ietwat genereus zijn, te redden. Hulpbehoevend. In beide van deze versies, de meer of mindere genereuze, heeft de “wij” de touwtjes in handen, kan het zichzelf zien als de rechtmatige masters of the universe.

Een derde effect, dat niet enkel de verzwegen ‘anderen’ maar ook zij in het centrum van de witte wereld schaadt, is de idee dat we alle oplossingen voor de huidige samenlevingsproblemen bedacht hebben (denk: ‘het einde van de geschiedenis’ idee van Francis Fukuyama), en dat het er enkel op aankomt om ze beter of goed uit te voeren. Uit te dragen. Op te leggen aan de rest van de wereld. Maar, als een groot deel van de westerse successen toe te schrijven is aan de uitbuiting van anderen, hoe slim is het dan om copy/paste-gewijs ons model uit te dragen en op te leggen an de rest van de planeet? Het perfecte recept voor de volgende wereldoorlog, de verdere vernietiging van de planeet.

Het belang van Mishra’s versie van de wereldgeschiedenis kan nauwelijks overschat worden. Hij is zeker niet de enige die deze ideeën heeft bestudeerd en neergepend, maar de vraag die we ons vandaag moeten stellen is hoe we ze ingang kunnen doen vinden in onze algemene geschiedschrijving en bestudering van de actualiteit. Als een vaccinatie tegen de gevoelens van superioriteit, angst voor de ‘andere’ en uiterst beperkt copy/paste inbeeldingsvermogen voor de toekomst van zelfs de de besten onder ons. Dit is er eentje voor de eindtermen. Op z’n minst.