Een groep gepensioneerde mannen verzet zich tegen nieuwe extreemrechtse beweging in Berlijn

Van uitgebrande auto’s en met hakenkruizen bekladde gevels tot doodsbedreigingen. Het aantal neonazistische gewelddadige incidenten in de Berlijnse wijk Neukölln nam opmerkelijk toe. Ook binnen het politieapparaat lijkt het rechtsextremisme sterk aanwezig te zijn. Maar enkele gepensioneerde mannen, verzameld als Hoefijzers tegen Rechts, doen er alles aan om dit tegen te gaan. ‘Dat ik nu met pensioen ben betekent niet dat ik het opeens acceptabel vind dat er neonazi’s door mijn wijk lopen.’

Helemaal aan de stadsrand van Berlijn, in de arme wijk Rudow, ligt het Casino am Zwickauer Damm. Het café ligt verscholen middenin een laagbouwwijk van vrijstaande huisjes, voetbalvlaggen en volkstuintjes. Door de coronacrisis zit er niemand in de imposante biergarten buiten.

Binnen zijn een man en een vrouw zwijgzaam in een open keuken in de weer met pannen eten. Er is geen koffie te koop en ze weten ook niet waar ik wel iets te drinken zou kunnen krijgen. Buiten houdt een man met een grote snor me in de gaten. Het buurtje straalt rust en burgerlijkheid uit. Het is een wereld verwijderd van de bruisende hectiek van het kosmopolitische Berlijn.

Het Casino am Zwickauer Damm dient als verenigingshoofdkwartier voor de lokale volkstuingemeenschap en er worden line dance-avonden georganiseerd. Maar sinds de kroeg een nieuwe eigenaar heeft, geldt het café ook als een trefpunt voor extreemrechts. Linkse activisten signaleerden er sinds 2017 regelmatig mensen uit de neonazihoek en verdachten van geweldpleging. Ook de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AFD) heeft regelmatig in het café vergaderd. Maar navraag bij de politiepost verderop levert niet zoveel op. ‘Ja, er zijn in deze buurt groeperingen actief met een rechtse oriëntatie’, vertelt een wijkagent voorzichtig. ‘Maar daar mag ik als politieagent niet veel over kwijt. Waar die mensen hun biertjes drinken nu alle cafés dicht zijn weet ik niet.’

Raszuiver Duitsland

Officieel ligt de Zwickauer Damm binnen het stadsdeel Neukölln. Dat strekt zich uit van een multicultureel deel binnen de ringbaan in het noorden, via een zuidelijk deel waar armoede en flats van meer dan twintig verdiepingen hoog het straatbeeld domineren, tot aan de rustige tuindorpen aan de stadsrand. Daarna beginnen de velden en bossen die zich vanaf de Berlijnse stadsgrens tot ver in Polen uitstrekken.

Tijdens een rondgang tussen de torenflats vertellen verschillende bewoners over propagandafolders van een nieuwe extreemrechtse beweging: De Derde Weg – een groep die streeft naar een raszuiver Duitsland. Auto’s worden bekrast, vertelt de Turkse eigenaar van een koffietentje. ‘Vooral voor nieuwkomers in de wijk kunnen folders die oproepen tot deportatie van buitenlanders behoorlijk angstaanjagend zijn. Het is toch niet mijn schuld dat Turkse clans elders in Berlijn de wet overtreden?’

‘Vooral voor nieuwkomers in de wijk kunnen folders die oproepen tot deportatie van buitenlanders behoorlijk angstaanjagend zijn.’

Er bestaat een wereld van verschil tussen het noorden en het zuiden van Neukölln. In het noorden razen taxi’s op hoog tempo langs bierdrinkende punkers, vrouwen met hoofddoekjes en studenten op racefietsen. In de nauwe straatjes tussen de hippe Schillerkiez en de multiculturele Sonnenallee zitten shishabars vaak direct naast klassiek Duitse Eckkneipen. Maar waar het noorden vooral een slechte naam heeft vanwege de vaak gewelddadige Turkse en Arabische clans – is het zuidelijke deel al jaren een brandpunt waar voetbalhooligans en neonazi’s samenkomen. ‘Veel mensen spreken er niet graag openlijk over’, vertelt de 72-jarige Jürgen Schulte. ‘Maar het Casino staat al jaren bekend als een verzamelplek voor extreemrechts.’

Schulte woont een stukje noordelijker in de idyllische Hoefijzerwijk. Hij is al jaren de drijvende kracht achter een groep gepensioneerde mannen die de groeiende invloed van extreemrechtse krachten in Neukölln een halt probeert toe te roepen. ‘Neonazi’s had je hier al in de jaren zeventig’, vertelt hij. ‘De oude wijken binnen de ringbaan werden toen gerenoveerd, waardoor veel arme inwoners terechtkwamen in de destijds helemaal nieuwe hoogbouw hier. Sindsdien is dit een arme buurt gebleven. Ik heb hier jaren gewerkt als leraar. Sportclubs en jeugdwerk zijn wegbezuinigd. Rondhangende jongeren zonder doel zijn zo recht de armen van de neonazi’s gedreven.’

Brandaanslagen

Het geweld vanuit die hoek is tussen 2011 en 2017 geëscaleerd. Er werden tientallen brandaanslagen gepleegd verspreid over heel Neukölln. Mensen zijn bedreigd, achtervolgd, het hoofdgebouw van een socialistische jeugdclub is tot twee maal toe afgebrand. Auto’s zijn in brand gestoken, hakenkruizen en antisemitische slogans verschenen op woonhuizen, boekenwinkels die linkse lectuur verkopen en eettentjes gerund door migranten.

Volgens politieonderzoek zijn er in die periode in totaal 72 strafbare feiten gepleegd. In 23 gevallen ging het om brandstichtingen. Jürgen Schulte en zijn vriend Detlef Fendt (67) richtten daarom het bewonersinitiatief Hoefijzers tegen Rechts op. De kerngroep bestaat uit tien leden en wordt ondersteund door ongeveer tachtig wijkbewoners, vertelt het tweetal.

‘De meeste van hen zijn ouder dan zestig. Wij komen allebei uit de vakbondswereld en hebben in die hoedanigheid decennialang gestreden tegen extremistische denkbeelden. Omdat je oorspronkelijk alleen maar een woning kon krijgen als je lid was van de vakbond is deze wijk een echt links nest. Jonge gezinnen die hier recent zijn komen wonen zijn minder radicaal dan wij. Ze willen natuurlijk liever niet dat hun auto straks in de fik gestoken wordt. Maar ze zijn ook tegen racisme dus ondersteunen ons wel.’

‘Als ze ’s avonds dronken waren gingen skinheads op jacht naar mensen met een migratieachtergrond.’

De wijk dankt zijn naam aan de hoefijzervormige ring van woningen rondom een meertje in het centrum. De huizen zijn geschilderd in prettige pasteltinten en er is voldoende groen. De problemen begonnen toen de neonazi’s uit de troosteloze flats ietsje zuidelijker hun territorium wilden uitbreiden, vertelt Schulte. ‘In het begin van de jaren nul hingen hier steeds vaker skinheads rond om bier te drinken op de kermis. Als ze ’s avonds dronken waren gingen ze op jacht naar mensen met een migratieachtergrond. In die tijd zijn regelmatig willekeurige mensen door extreemrechtse groepen in elkaar gemept. Ook werden steeds gedenkstenen voor de Joodse slachtoffers van het naziregime uit de grond trokken. Dat vonden wij onacceptabel in onze wijk.’

Vijandenlijst

Sindsdien komt de kerngroep van Hoefijzers tegen Rechts maandelijks bij elkaar. Ze poetsen gedenkstenen op, verwijderen stickers met nazistische leuzen en poetsen hakenkruizen van muren. Door de hele wijk te verenigen tegen het racistische geweld zorgden de oude mannen ervoor dat extreemrechts geen wortel kon schieten.

Maar dat bleef niet zonder consequenties. Tijdens de laatste Duitse verkiezingen in 2017 deelde de groep flyers uit om kiezers te informeren over extreemrechtse tendensen binnen de AFD, te waarschuwen voor de neonazistische Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NPD) – en de nauwe banden tussen beiden. ‘De boodschap was dat we geen behoefte hadden aan extreemrechts in onze wijk’, vertelt Fendt. ‘Jarenlang heeft de politie daar niks tegen ondernomen. Toen er eindelijk huiszoekingen uitgevoerd werden bij bekende en neonazi’s met gewelddadige trekken, vonden ze al snel vijandenlijsten met honderden namen van journalisten, linkse politici en activisten. Dat ook onze namen op die lijst stonden verbaasde toen niemand meer.’

‘Dat ook onze namen op die vijandenlijsten stonden verbaasde niemand meer.’

Fendt is een grote man met een cowboyhoed en een kekke designerbril. Als overtuigd communist is hij al decennialang lid van de machtige Duitse metaalvakbond (IG Metall). In die hoedanigheid streed hij altijd tegen extreemrechts, zegt hij. Ook toen zijn eigen auto in vlammen opging, dacht hij niet aan opgeven. ‘Tegen nazi’s vechten heeft niets met leeftijd te maken, dat is een kwestie van principe. Toen ik in 1969 bij de vakbond ging, zaten overal in het politieapparaat, bij de overheid en binnen bedrijven voormalige nazi’s die na de Tweede Wereldoorlog hun baan konden behouden. Dat ik nu met pensioen ben betekent niet dat ik het opeens acceptabel vind dat er neonazi’s door mijn wijk lopen.’

Midden in de nacht

Ferat Kocak is een Duits-Koerdisch politicus van de socialistische partij Die Linke. In 2016 besloot hij zich verkiesbaar te stellen. Vanwege zijn uitgesproken antiracistische en AFD-kritische boodschap kwam hij in het vizier van de extreemrechtse netwerken die Neukölln toen al jaren terroriseerden. In februari 2018 werd hij midden in de nacht wakker omdat zijn auto in brand was gestoken. ‘De brand was direct naast mijn slaapkamerraam’, vertelt hij. ‘Om 3 uur ’s nachts heb ik mijn ouders nog net op tijd kunnen wekken om het huis te ontvluchten. Sindsdien ontvang ik regelmatig doodsbedreigingen via e-mail of Whatsapp. Ik slaap vaak niet thuis omdat ik daar paranoia kan worden. Ook voor mijn familie is het niet gemakkelijk om op deze manier bedreigd te worden in het land waar ze al veertig jaar wonen.’

De lokale afdeling van de AFD slaat ondertussen steeds luider op de rechtse trom en heeft een stevige voet aan de grond in Neukölln. De partij speelt volgens Kocak heel handig in op angsten van de conservatieve witte gemeenschap in het zuiden van het stadsdeel. In 2018 waarschuwt de partij in een persbericht naar aanleiding van de bouw van vluchtelingencentrum voor meer drugshandel, onveiligheid op metrostation Zwickauer Damm en voorspelt dat ‘inbraken mogelijkerwijs zullen toenemen’. Kocak: ‘In alle stemdistricten van zuidelijk Neukölln heeft de AFD de afgelopen verkiezingen minstens twintig procent van de stemmen gehaald. Die mensen zijn natuurlijk niet allemaal extreemrechts. Maar tegelijkertijd zijn de dwarsverbanden tussen AFD-leden en neonazi’s met neiging tot geweld ook steeds duidelijker geworden.’

Lees ook

De derde golf: haat, extremisme en geweld?

Politie

Diezelfde extreemrechtse netwerken lijken ook post te hebben gevat binnen het Berlijnse politieapparaat. Volgens onderzoek van omroep ARD en regiozender rbb24 observeerden medewerkers van de Duitse geheime dienst een luttele zes weken na de bijna fatale brandaanslag op Kocak, hoe een bij het onderzoek betrokken rechercheur een clandestiene ontmoeting had met de hoofdverdachte.

De leidende procureur-generaal werd later ontslagen vanwege verregaande connecties binnen de AFD en uit door de geheime dienst gemonitorde chatgesprekken bleek AFD-politicus en brandaanslagverdachte Tilo P. door een andere betrokken strafpleiter gerustgesteld te zijn over het strafproces. ‘De aanklager staat aan onze kant’, schreef P. in een chatbericht aan een medeverdachte. ‘Hij is een AFD-kiezer.’

‘Ik ben twee jaar lang in de gaten gehouden door neonazi’s, maar de politie dacht dat ik geen gevaar zou lopen.’

De twee verdachten werden op het moment van de aanslag al vijf maanden in de gaten gehouden door de politie. Die wist van hun plannen maar bracht Kocak nooit op de hoogte. ‘Ik ben twee jaar lang in de gaten gehouden door neonazi’s’, vertelt hij geëmotioneerd. ‘Maar de politie dacht dat ik geen gevaar zou lopen. Toen ikzelf aangifte deed van het gebeuren was de eerste vraag of het geen religieus gemotiveerde aanslag was, omdat ik Koerdisch ben. Dat werpt de vraag op hoe dat allemaal verband houdt met het feit dat neonazi’s jarenlang ongestraft hebben kunnen doen wat ze willen. Het enige antwoord kan volgens mij zijn dat er ook neonazi-elementen binnen het politieapparaat actief zijn.’

Clanconflicten

Recent onderzoek van de binnenlandse Veiligheidsdienst lijkt die vermoedens te bevestigen: tussen maart en oktober 2020 zijn er binnen de Berlijnse politie 53 gevallen van rechtsextremisme gemeld (voor heel Duitsland gaat het om 377 meldingen). Ook is bekend geworden hoe politieagenten in chatgroepen zich racistisch uitten, en zijn er bedreigingen gestuurd aan kritische journalisten met gegevens die alleen uit politiecomputers afkomstig kunnen zijn. De Berlijnse politie heeft daarom in augustus 2020 een puntenplan gepresenteerd om rechtsextremisme in de eigen gelederen te bestrijden.

Tegelijkertijd is het de politiecommissie die verantwoordelijk is voor het onderzoek naar de aanslagenserie in Neukölln, nooit gelukt om de bewijsvoering sluitend te krijgen. De Berlijnse justitie beschouwt de brandaanslagen als losstaande feiten waar geen organisatie achter zit. De persafdeling van de Berlijnse politie reageert na een enkele ontvangstbevestiging niet op vragen – maar Jürgen Schulte en Detlef Fendt weten op basis van eigen observaties zeker dat het wel degelijk gaat om een terreurcampagne opgezet door samenwerkende neonazi’s – die bovendien politieke banden hebben.

Het tweetal stapt strijdbaar door de moestuinen in hun wijk. Allebei hebben ze een stapel folders bij zich om bewoners doorlopend te blijven informeren over het gevaar van extreem rechts.

In vergelijking met het hectische noorden is de Hoefijzerwijk een oase van rust, geven ze toe. Hier zijn geen vechtpartijen bij clandestiene speelhallen en ook van de escalerende drugsoorlog tussen Arabische clans en Tsjetsjeense nieuwkomers is hier weinig te merken. Toch hangen zulke clanconflicten en de neonaziterreur in het zuiden van het stadsdeel als communicerende vaten met elkaar samen, vindt Fendt.

‘Rond de shishabars in het noorden van Neukölln hangt veel tuig rond. Ik kan goed voorstellen dat een politieagent helemaal klaar is met gewelddadige 19-jarige mannetjes die zich niks aantrekken van de wet omdat ze bij een Turkse clan horen. Daar moet hard tegen hard worden opgetreden. Mede omdat de neonazinetwerken waar wij mee te maken hebben dat weer aangrijpen om vluchtelingen aan te vallen, mensen bang te maken en het politieke klimaat te beïnvloeden. Als bij de volgende verkiezingen AFD opeens de grootste partij wordt, dan kunnen wij ook niet zoveel meer uitrichten.’