Zimbabwanen zijn binnenkort niet meer welkom in Zuid-Afrika

Zuid-Afrika was lange tijd een veilig toevluchtsoord voor vele Zimbabwanen, maar daar komt binnenkort verandering in. Het systeem dat hun een speciaal verblijfsstatuut verleent, gaat vanaf 30 juni op de schop. Zimbabwanen bereiden zich voor op een massale terugkeer.

In 2009 trok Nikolas Mukalela (47) naar Zuid-Afrika, waar hij in Kaapstad werk vond als schilder in de bouwsector. Zijn vrouw en vijf kinderen bleven aanvankelijk in Zimbabwe. ‘Daar had ik een eigen zaak: ik kocht en verkocht autobanden. Maar door toenemende inflatie leverde dat bijna niets meer op en dus besloot ik om naar Zuid-Afrika te gaan. Hier kwam ik redelijk snel aan werk en na een paar jaar kwam ook mijn vrouw hierheen om als huishoudster te werken.’

Twee van zijn vijf kinderen wonen nog in Zimbabwe, waar ze nog naar school gaan en opgevangen worden door zijn schoonzus. Mukalele en zijn vrouw vinden het vreselijk dat ze hen niet kunnen zien opgroeien.

Daar komt binnenkort waarschijnlijk verandering in. Noodgedwongen. Op 30 juni vervalt het speciale verblijfsstatuut waarop vele Zimbabwanen recht hadden in Zuid-Afrika. Zodra dat nieuws bekend raakte schakelde Mukalele juridische hulp in. ‘Een advocaat is erg duur, maar ik heb geen andere keuze. Als ik moet terugkeren naar Zimbabwe weet ik niet of ik nog voldoende kan verdienen om mijn kinderen naar school te sturen en mijn gezin te onderhouden.’

Politiek steekspel

Begin jaren ‘90 trokken veel Zimbabwanen, maar ook mensen uit Botswana en Mozambique, naar buurland Zuid-Afrika om er te werken in de kopermijnen. Die arbeidsmigratie was voornamelijk tijdelijk en circulair, maar sommigen van hen wonen ondertussen al drie generaties lang in Zuid-Afrika en zijn er volledig geïntegreerd.

Vervolgens belandde Zimbabwe vanaf 2007 in een economisch dal. De hyperinflatie zorgde voor een humanitaire noodtoestand en er ontstond grote politieke onrust. Toenmalig president Mugabe weigerde op te stappen terwijl veiligheidsagenten achter iedereen aan gingen die de oppositie steunde. Er dreigde een hongersnood en mensenrechtenorganisaties waarschuwden voor geweld tegen burgers.

Tienduizenden Zimbabwanen vluchtten in de jaren die volgden naar Zuid-Afrika, net zoals Mukalele. Velen staken toen illegaal de grens over. Vandaag leven er naar schatting 1,5 miljoen Zimbabwanen in Zuid-Afrika. Door de druk op het asielsysteem leefden vele Zimbabwanen noodgedwongen in de illegaliteit.

En door de grote toename van economische en politieke vluchtelingen uit Zimbabwe die asiel aanvroegen, moest Zuid-Afrika op zoek naar een antwoord. Het richtte daarom het Dispensation Zimbabwean Project (DZP) op. Dat was een uitzonderingsregeling voor Zimbabwanen die hun het recht gaf om vier jaar lang legaal in Zuid-Afrika te wonen en te werken. Ruim 240.000 Zimbabwanen maakten toen gebruik van het statuut, dat tot 2021 meerdere keren werd verlengd en enkele keren van naam veranderde. Vandaag staat het bekend als het ZEP-statuut (zie kader).

In november 2021 besliste de Zuid-Afrikaanse overheid om het statuut af te schaffen, waardoor zo’n 180.000 Zimbabwanen hun verblijfsvergunning zullen verliezen. Aanvankelijk kregen ze een jaar de tijd, tot het einde van 2022, om een nieuw visum aan te vragen of het land te verlaten. Die termijn werd eind 2022 nog eens met zes maanden verlengd, wat wil zeggen dat ZEP-houders nu nog tot eind juni de tijd hebben.

Onderzoekers van de universiteit van Kaapstad bekritiseerden eerder al deze speciale regeling voor Zimbabwanen. Zo ging die gepaard met een complexe en langdurige procedure voor de aanvragers. Bovendien leverde het Zimbabwanen alleen het tijdelijke statuut van (arbeids)migrant op, in plaats van dat van vluchteling met nood aan bescherming als ze asiel konden aanvragen.

Door de invoering van het ZEP-systeem werden ruim 98% van de asielaanvragen die Zimbabwanen sinds 2007 indienden afgewezen.

Het DZP- of ZEP-systeem, zo klinkt het bij de onderzoekers, werd slechts uitgewerkt om de toename van asielaanvragen te beheren. Daardoor werden ruim 98% van de asielaanvragen die Zimbabwanen sinds 2007 indienden afgewezen. Hadden Zimbabwanen wel een asielstatuut kunnen aanvragen, dan hadden ze na 10 jaar recht op een permanent verblijfsstatuut en gold nog steeds het principe van ‘non-refoulement’, waardoor Zuid-Afrika hen niet mag uitzetten naar een land waar ze vervolging moeten vrezen.

Vandaag kan Zuid-Afrika hen wél het land uitzetten en rest de ZEP-houders de keuze: het land verlaten, een ander visum aanvragen in de hoop om in Zuid-Afrika te kunnen blijven, of illegaal in het land blijven.

De onderzoekers van de universiteit van Kaapstad namen afgelopen jaren interviews af met ZEP-houders. Daarin weerklonk meermaals de conclusie dat de Zuid-Afrikaanse politieke context mee aan de basis zou liggen van de beslissing om het statuut op te schorten. Door het hoge werkloosheidscijfer (35%) heerst onder de beroepsbevolking het gevoel dat Zimbabwanen hun banen inpikken. Met de geplande verkiezingen in 2024 in het vooruitzicht kan de keuze om het ZEP-statuut op te schorten daarom gezien worden als een politieke keuze van regeringspartij ANC, die een standvastige houding ten opzichte van migratie wil tonen.

Maar ook oppositieleider Julius Malema gebruikt een gelijkaardige verkiezingsstrategie. Als voormalig ANC-lid richtte hij de antikapitalistische en anti-imperalistische partij Economic Freedom Fighters (EFF) op. Malema riep alle Zimbabwanen in Zuid-Afrika op om terug te keren naar Zimbabwe zodat ze er op de oppositie zouden kunnen stemmen. ‘In Zimbabwe moet een regering komen met respect voor mensenrechten, die ervoor zorgt dat de economie groeit zodat armoede en werkloosheid tot het verleden behoren.’

Hun enige thuis

Maar in Zimbabwe worden nog dagelijks mensen aangevallen of bedreigd, weet Evans Mahembe (40). Hij kwam in 2010 naar Zuid-Afrika, omdat het ook voor hem als oppositielid te gevaarlijk was om te blijven.

Hij was er zelfstandig ondernemer. Tijdens droge seizoenen kocht hij producten zoals mais op die hij in andere delen van het land doorverkocht. Hij verdiende aardig de kost, maar het werk was ook erg seizoensgebonden.

In Zuid-Afrika kon hij met een officiële vergunning aan de slag in de bouw als stukadoor. Hij deelde aanvankelijk een eenkamerappartement met vier anderen. ‘Tijdens het WK van 2010 was hier veel werkgelegenheid. Plots kon ik veel meer verdienen dan thuis, dus was het voor veel Zimbabwanen een logische beslissing om hier aan het werk te gaan.’

Twee jaar later kwamen ook zijn vrouw en twee kinderen (vandaag 9 en 14 jaar oud) naar Kaapstad. Zijn vrouw werkt nu als huishoudster en zijn kinderen gaan in Kaapstad naar school. Mahembe begon met enkele vrienden een eigen bouwbedrijf waarmee ze voor een Zuid-Afrikaans bouwbedrijf werken. ‘We hebben nu elke maand een redelijk goed inkomen.’

Ook vandaag komen nog steeds veel Zimbabwanen naar Zuid-Afrika om er werk te zoeken, vertelt hij verder. ‘Dat mensen hun geluk elders gaan zoeken, kan je niet tegenhouden.’

‘Dat mensen hun geluk elders gaan zoeken, kan je niet tegenhouden.’

Mahembe hoopt dat de uittocht van Zimbabwanen rustig zal verlopen. ‘Als er chaos ontstaat tussen gefrustreerde Zimbabwanen en Zuid-Afrikanen zullen er gewonden vallen. Dat mag niet de bedoeling zijn.’

Zo’n 50 mensenrechtenorganisaties waarschuwden de minister van Binnenlandse Zaken in een open brief voor de gevolgen van de uittocht. Ze benadrukken vooral de grote impact die het zal hebben op Zimbabwaanse kinderen, omdat voor velen van hen Zuid-Afrika het enige land is dat ze kennen maar binnenkort gedwongen moeten verlaten.

Vooral tieners die normaal gezien in 2024 hun eindexamen zouden afleggen in Zuid-Afrika, moeten nu in juni naar Zimbabwe. De ondertekenaars van de open brief achten de kans klein dat deze jongeren hun school zullen afmaken, omdat het schoolsysteem in beide landen sterk verschilt. Daarom vrezen ze dat deze generatie moeilijk werk zal kunnen vinden in Zimbabwe.

Ook Mahembe verwacht een negatieve impact op zijn kinderen als ze uit Zuid-Afrika moeten vertrekken. ‘Dit land is hun thuis, ze gaan hier al bijna hun hele leven naar school, hebben hier vrienden en voelen zich hier thuis.’

Voor politieke tegenstanders van de Zimbabwaanse regeringspartij Zanu-PF, zoals Mahembe, is het nog maar de vraag wat hun terugkeer zou betekenen. In 2018 haalde Zanu-PF-kandidaat Mnangagwa een zeer nipte overwinning op zijn rivaal Nelson Chamisa. Als vandaag zoveel stemgerechtigden zouden terugkeren, zou dat ongetwijfeld een negatieve invloed hebben op zijn kansen voor nieuwe verkiezingen die deze zomer gepland staan. Dat de huidige regering geen duidelijk plan heeft om de honderdduizenden Zimbabwanen uit Zuid-Afrika op te vangen, hoeft dus geen verrassing te zijn.

30 dollar voor een fles shampoo

Kunnen de naar schatting 180.000 Zimbabwanen met een ZEP-statuut alsnog in Zuid-Afrika blijven? Tot 30 juni hebben ze tijd om een werkvisum, studentenvisum of zakenvisum aan te vragen, legt advocaat Simba Chintango uit. Of als ze een Zuid-Afrikaanse partner hebben, kunnen ze een partnervisum krijgen.

Maar de voorwaarden zijn niet min. Voor een werkvisum moet aangetoond worden dat de aanvrager over speciale vaardigheden en kwaliteiten beschikt en dat zijn werkgever geen gekwalificeerde Zuid-Afrikaan voor de job vindt. Maar voor Zimbabwanen die in de bouw, dienstensector of als huishoudster werken, geldt niet dat ze over “speciale vaardigheden” beschikken.

Dat herkent Rufaro, die sinds 2010 als nagelstyliste in Kaapstad werkt. ‘De kans dat ik een werkvisum krijg is heel klein. Een Zuid-Afrikaanse nagelstyliste kan net zo goed mijn werk doen, dus waarom zouden ze mij nog aannemen?’

‘De kans dat ik een werkvisum krijg is heel klein. Een Zuid-Afrikaanse nagelstyliste kan net zo goed mijn werk doen, dus waarom zouden ze mij nog aannemen?’

Ze ziet hoe vrienden zich voorbereiden op hun vertrek uit Zuid-Afrika. ‘Ik hoor vaak Dubai vermeld worden, want daar is veel werk voor schoonheidsspecialisten. Dat kan ook voor mij een optie zijn.’

Ook een zakenvisum lijkt een onmogelijke opgave. Wie nu al een winkel uitbaat moet aantonen dat die vijf miljoen Zuid-Afrikaanse rand (255.000 euro) kan investeren in zijn zaak. Wie vandaag een kapperszaak uitbaat heeft een maandelijks salaris van zo’n 10.000 rand (500 euro).

De vernieuwing van hun ZEP-vergunningen kostten veel Zimbabwanen in de loop der jaren ook al heel wat geld, vertelt Rufaro. Sommigen konden het zelfs niet meer betalen, waardoor hun vergunning de afgelopen jaren al niet meer werd verlengd en ze intussen al illegaal in Zuid-Afrika verblijven. ‘Mensen gaan niet zomaar weg. Hun leven is hier. Als ze zien dat het anderen lukt om illegaal te blijven, durven ze zelf ook het risico te nemen.’

Wie vertrekt zal dat waarschijnlijk met de bus doen, vertelt ze. Het is nu nog de goedkoopste manier om te reizen, maar Rufaro verwacht dat de prijzen fel zullen stijgen door het grote aantal reizigers dat verwacht wordt.

Ook wil een busreis zeggen dat ze een groot deel van hun bezittingen moeten achterlaten. ‘Als ik zou terugkeren, moet ik een groot deel van mijn spullen verkopen. Ik krijg daar dan Zuid-Afrikaanse rand voor terug, maar daar kan ik niets mee in Zimbabwe waar ik dan een bed moet kopen met Amerikaanse dollars. Een fles shampoo kost er al 30 dollar. Straks is mijn spaargeld helemaal niets meer waard. Ik kan er hooguit twee maanden van leven in Zimbabwe. De reis terug is voor veel mensen al niet meer te betalen, laat staan dat we daar dan weer een leven moeten opbouwen.’

‘De reis terug is voor veel mensen al niet meer te betalen, laat staan dat we daar dan weer een leven moeten opbouwen.’

Volgens de Wereldbank was de economische ontwikkeling in Zimbabwe de afgelopen tien jaar erg volatiel. Internationale schulden, hoge inflatie, meerdere wisselkoersen en hoge productiekosten zorgen ervoor dat buitenlandse investeerders geen risico nemen en niet in de economie willen investeren. Daardoor blijft de modernisering van de economie uit, waardoor Zimbabwe zich niet verder kan ontwikkelen.

Lees ook

Inflatie treft Zimbabwe sterk: vee vervangt instortende Zimbabwaanse dollar

Hoewel de armoede is afgenomen in vergelijking met de piek in 2020, spelen de hoge voedselprijzen, slechte infrastructuur en de lage landbouwproductie een belangrijke rol in de achterliggende economische groei. Daarnaast dragen natuurrampen, droogte en de pandemie nog fel bij aan de armoede in Zimbabwe

Door het wegvallen van het ZEP-statuut dreigen vele Zimbabwanen in Zuid-Afrika tussen schip en wal te vallen. Een alternatief visum zal slechts voor enkelen weggelegd zijn.

Toch leeft er een sprankeltje hoop dat de afschaffing van het ZEP-statuut alsnog wordt teruggedraaid. Advocaat Simba Chitando, die de ZEP-houders vertegenwoordigt, spande met de Helen Suzman Foundation een rechtszaak aan tegen de Zuid-Afrikaanse staat. De 180.000 Zimbabwanen in Zuid-Afrika wachten nog op een uitspraak in die zaak. Als die in hun nadeel uitdraait, rest hen weinig andere opties dan terug te keren naar een land dat er vandaag nog slechter aan toe is dan wanneer ze het tien jaar geleden ontvluchtten.