Bloedbad in het Virungapark

Opnieuw sterven mensen in de alsmaar heviger wordende strijd om het Virungapark in Oost-Congo. Zoals bij elk incident in Congo is het ontzettend moeilijk om de waarheid te weten te komen. Wereldblogger Ivan Godfroid zet de verschillende hypotheses die hij opvangt op een rijtje.

Het was iets na 1 uur in de namiddag op vrijdag 24 april dat het Whatsappberichtje binnenkwam van een collega van een boerenorganisatie. Ik had hem de vorige dag nog gesproken. Hij had me gebeld vanuit Rutshuru voor een observatie over ons nieuwe koffieprogramma en had aangekondigd dat hij de dag erop naar Goma zou reizen.

“Aanslag in Rumangabo”, las ik op mijn kleine scherm. “We zijn er net voorbij gereden. Twee wagens vernield en verschillende parkwachters en burgers dood. Vlakbij het parkstation.”

Kort erna volgden vanuit verschillende bronnen de foto’s. De ernst van de situatie drong snel tot me door. Eerst was een wagen van niet geïdentificeerde burgers, toevallige voorbijgangers, aangevallen en in de vlammen opgegaan. Misschien alleen maar om de aandacht te trekken van de park rangers die in een vrachtwagen naderden. Het raketvuur trof hen met volle kracht. Ze hadden geen schijn van kans. Toch hebben de overlevenden van de ontploffing de strijd nog aangevat met naar schatting een zestigtal aanvallers en nog zeker een half uur lang weerklonk geweergeschut in beide richtingen.

Het duurde even eer de slachtoffers bekend werden gemaakt. Twaalf park rangers, geen enkele ouder dan 30 jaar, en hun chauffeur, verloren het leven en drie anderen werden zwaargewond. Ook vier burgers lieten het leven en twee overleefden.

Het officiële bericht op de website van Virunga park gaat als volgt verder: “terwijl ze op terugweg waren naar het hoofdkwartier werden de wachters slachtoffer van een aanval door gewapende individuen. Ze waren talrijk en zwaar bewapend. Het vuurgevecht duurde ongeveer 30 minuten en was ongezien gewelddadig. De aanval is een hinderlaag waarvan de motieven alsnog niet duidelijk zijn. Precieze indicaties, bekomen in de uren na de aanslag, wijzen in de richting van de FDLR-FOCA als daders van deze moordpartij.”

Tot daar de officiële versie. Maar zoals altijd in Congo, duurt het niet lang of er komen andere getuigenissen of opinies aanwaaien met een totaal andere interpretatie van de feiten.

Schrikdraad

Eugène Lusenge Mabruki, chef de groupement, stuurde in een digitaal betoog van zes minuten zijn standpunt rond op sociale media. Voor hem heeft dit volstrekt niets te maken met de FDLR. Die gewapende rebellengroep is een overblijfsel van de genocidaires die meer dan een kwarteeuw geleden uit Rwanda waren gevlucht, opgejaagd door het leger van toenmalig rebellenleider en huidig president van Rwanda, Paul Kagame. Ze leven van de inkomsten van de natuurlijke rijkdommen die ze ontginnen en houtskool is daar één van. De behoeften van de stad Goma aan deze goedkope energiebron zijn onverzadigbaar. Afzet verzekerd. Een miljoenenbusiness.

In tijden van onzekerheden door ebola en corona zoeken mensen zekerheden en toegang tot grond is daar één van.

Maar volgens de chef ging deze aanslag niet om houtskool maar om grond. In tijden van onzekerheden door ebola en corona zoeken mensen zekerheden en toegang tot grond is daar één van, voor uitdijende rurale gemeenschappen zelfs de meest belangrijke. De druk op het park is dan ook groot. Voortdurend komen nieuwe generaties zich er vestigen om hun voedsel te telen. De parkwachters kunnen dat niet laten gebeuren. Hun opdracht bestaat erin erover te waken dat geen enkele vorm van menselijke invloed de wilde natuur zou verstoren. Dus als ze erachter komen dat ergens grond werd bewerkt om aan landbouw te doen, grijpen ze in. Daar hebben ze de QRF voor ingevoerd, de Quick Reaction Force, opgeleid door ex-Belgische para’s.

Dat dit voortdurend tot spanningen leidt, die vaak ontaarden tot agressie van beide kanten, valt niet moeilijk te begrijpen. De laatste maanden hoorden we om de haverklap over alweer een incident. Onlangs werd het deel van het park in Rumangabo afgesloten met een 70 km lange schrikdraad. Om de velden en de mensen te beschermen tegen wilde dieren, maar in de ogen van vele mensen lijkt het eerder de bedoeling om de mensen uit het park te houden. Velden die achter de omheining vielen werden meteen afgebrand.

Geen geweld maar dialoog

In de ogen van de Congolese bevolking heeft dit zo de perceptie van de parkdirecteur snel erg negatief gemaakt. De chef de groupement drukt het zo uit: “de FDLR hebben helemaal niet te maken met die aanval. Dit is het werk van de jongeren van Rutshuru die geen andere toekomst zien dan landbouw. De Mérode beweert dat de parkoverheid waar hij de leiding over heeft, begaan is met de mensen en hen wil laten inzien dat het park ook voor hen voordelen biedt en dat ze er daarom allemaal baat bij hebben dat het park wordt beschermd. Maar welk voordeel hebben de mensen echt? De elektriciteit van de waterkrachtcentrales die hij liet bouwen? Die is veel te duur, enkel de bourgeois kunnen zich die veroorloven. De gewone mensen kennen alleen maar het geweld van de parkwachters en geweld wordt met geweld beantwoord. Wat we nodig hebben is een dialoog, met zijn allen rond de tafel gaan zitten en samen oplossingen zoeken voor onze problemen. De Mérode moet begrijpen dat de tijd van Léopold II voorbij is, dat geweld gebruiken tegen de bevolking niet langer kan. En tegen de jongeren zeg ik: stop met onze mensen te vermoorden, jullie weten wie de schuldige is, pak hem dan aan.”

Oplossingen komen er door dialoog en interpellatie, niet door geweld

Benieuwd of justitie zal ingrijpen, want dit is niet meer of minder een oproep tot moord. Maar de chef heeft wel een punt: het gaat om mensen, aan beide zijden, en oplossingen komen er door dialoog en interpellatie, niet door geweld. Aan de kant van de Mérode was het intussen beginnen dagen dat ze te ver waren gegaan. Door het aanbrengen van de elektrische omheining werden een aantal bebouwde velden plots ontoegankelijk. Maar in plaats van een dialoog om de grenzen van het park participatief vast te leggen, kondigde hij een tijdelijke gratiemaatregel af: drie maanden lang, van 27 april tot 26 juli, krijgen de boeren nog toegang tot hun illegale velden om de vruchten van hun inspanningen te plukken. Maar ze mogen enkel voedselproducten oogsten voor eigen gebruik en zeker geen producten die zouden kunnen bijdragen aan de financiering van gewapende groepen.

Wrang

De toegang tot het park wordt slechts toegestaan van 7 uur ‘s morgens tot 16 uur ‘s middags. De in- en uitgang zal uitsluitend plaatsvinden via het elektrische hek bij de Kasoso rivier, vlak voor ICCN kamp Nyamilima. Bij de ingang moet elke boer zich registreren en zijn kiezerskaart (die in Congo dienstdoet als identiteitskaart) deponeren tegen een toegangspasje dat hij bij de uitgang van het park weer zal inleveren om zijn kiezerskaart op te halen. Als iemand niet voor 16.00 uur weg is, wordt de poort afgesloten en zal deze de volgende dag niet meer opengaan voor andere boeren.

Elke poging om het hek of de biodiversiteit te beschadigen of fysieke agressie tegen ICCN-wachten of -personeel zullen automatisch leiden tot de opschorting van de toegekende gratieverlening.

“Elke poging tot nieuw ploegen en zaaien is verboden op straffe van arrestatie en vernieling van de nieuwe gewassen. Bijgevolg zullen landbouwwerktuigen die bestemd zijn om te ploegen (tractoren, ploegen, pikhouwelen, enz.) niet worden toegelaten tot het park”, waarschuwden de parkautoriteiten.

De afsluiter van het officiële communiqué op de website van het Virungapark komt wrang over: “deze tragische gebeurtenissen zullen de ontwikkelingsprogramma’s die het Nationaal Park van de Virunga onderneemt voor de bevolking van de parkzoom niet stilleggen. Meer dan ooit verlangen ze naar een klimaat van rechtvaardigheid en vrede.”

De parkoverheid meent in naam van de omwonenden te mogen spreken maar luistert niet naar hun noden.

Dat is nu net wat de omwonenden hier aanvoelen als een lacune aan de kant van de parkoverheid, die hen geen van beide gunt. En die het recht meent te hebben in hun naam te mogen spreken, maar niet naar hun noden hoeft te luisteren.

Dat die aanslag komt twee dagen na de afkondiging van die ‘gratiemaatregel’ is wellicht geen toeval. Het klinkt als een totale verwerping ervan: wij hoeven je ‘gunsten’ niet. Sluit de boel maar meteen af, want dat is toch wat je wil. We zullen wel zien of je daar achteraf geen spijt van krijgt. De aanslag klinkt in mijn oren als een antwoord op de dreiging om het park volledig af te sluiten. Zoals de chef het zegt: “ventre affamé n’a point d’oreilles”, wie honger lijdt is niet voor rede vatbaar.

Legermateriaal

Toch moet er beslist meer aan de hand zijn. Dit was een professioneel uitgevoerde aanslag met inzet van materiaal waar lokale milities niet, maar evenmin de Rwandese FDLR-rebellen, over beschikken.

Iemand die Rutshuru op zijn duimpje kent, zei me dat hij uit goede bron weet dat de FARDC-eenheid van Rumangabo al een paar dagen eerder op de hoogte was gebracht dat een veertigtal FDLR een hinderlaag zou leggen in Rumangabo. Dezelfde dag had het FARDC-regiment een officier betrapt die een vrouw had ontvoerd. Hij zette het op een lopen en werd neergeschoten. Ze hebben hem nog naar Goma willen overbrengen maar hij is onderweg aan zijn verwondingen bezweken.

Een andere bron bevestigde me dat vele soldaten zich de laatste tijd schuldig maken aan dat soort misdaden, uit noodzaak, omdat ze sinds februari geen soldij meer hebben ontvangen. Het valt dus niet uit te sluiten dat het overheidsleger mee achter de aanslag zit en het zware materiaal heeft aangeleverd voor de lokale milities of de FDLR, met wie ze in het verleden al wel eens vaker onder één hoedje hebben gespeeld.

Wat doet het Rwandese leger in Congo?

Maar er doen nog meer verontrustende geruchten de ronde. Berichten over de aanwezigheid van het Rwandese overheidsleger RDF op Congolees grondgebied blijven opduiken. Diverse onafhankelijke bronnen uit het middenveld komen er geregeld mee op de proppen. Wanneer ze de Provinciegouverneur hierover interpelleren, minimaliseert hij het hele voorval: “die militairen zullen per toeval op ons grondgebied zijn beland. Hoe vaak gebeurt het niet dat onze soldaten zich per ongeluk bij hen bevinden? Moest er een leger van een buurland de grens oversteken dan zou ik toch door ons eigen leger zijn op de hoogte gebracht?”, houdt hij vol.

MONUSCO bevestigt dat ze geen enkel bewijs hebben van een zichtbare fysieke aanwezigheid van een vreemd leger op Congolees grondgebied.

Ook de Blauwhelmen van MONUSCO bevestigen dat ze geen enkel bewijs hebben van een zichtbare fysieke aanwezigheid van een vreemd leger op Congolees grondgebied. Die formulering alleen al doet de wenkbrauwen fronsen. Is er dan een onzichtbare aanwezigheid misschien?

Maar de geruchtenmolen is hardnekkig: het Rwandese leger zou van president Tshisekedi de toestemming hebben gekregen om samen met het Congolese leger een geheime operatie op te zetten om de FDLR en andere gewapende groepen te elimineren. De dood van FDLR-chef Sylvestre Mudacumura op 18 september 2019 zou daar een eerste resultaat van zijn geweest. Alleen is het verboden om ruchtbaarheid te geven aan de Rwandese betrokkenheid, om te vermijden dat Tshisekedi zou worden gezien als een collaborateur met de vijand. Kigali had het Congolese leger gefeliciteerd met die uitschakeling om de indruk te wekken dat ze er zelf voor niets tussen zaten.

De oproep van het middenveld om een onafhankelijk onderzoek te voeren naar de identiteit van de daders van deze aanslag zal ook nu weer geen gevolg krijgen. Net als in 2014, toen de Mérode zelf, op 15 april, bijna op dezelfde plaats, verschillende kogels in het lijf kreeg. Zes jaar later is nog steeds niet geweten wie die moordpoging deed.

Historisch onrecht

Al wekenlang komen uit diverse bronnen meldingen binnen dat Rwandese troepen werden waargenomen door burgers. Vanaf 21 april zouden Rwandese militairen zijn gezien op de plaats van de misdaad, om hun slag voor te bereiden. Drie dagen later, om 4 uur ‘s ochtends, werd een kolonne militairen gespot die via Kibumba, waar ze grens overstaken, richting Rutshuru stapten. Iets na 10 uur zou een taxibrommer hen hebben zien stelling nemen voor de aanslag, die om 11 uur het leven kostte aan 17 mensen.

Dat het Rwandese leger over die zware wapens beschikt, daarover bestaat geen twijfel. Maar waarom zouden zij zich in Congo aan een dergelijke aanslag wagen?

Dus blijft er maar één manier over: de instellingen van het buurland dermate uithollen dat er een bestuursvacuüm ontstaat, de lokale bevolking wegvlucht en gronden vrijkomen die dan kunnen worden uitgebaat.

Het antwoord op die vraag wordt hier in Oost-Congo vaak gegeven vanuit de overtuiging dat Rwanda zijn demografisch probleem zoekt af te wentelen op Congo. Via officiële oorlogsvoering aan gebiedsuitbreiding doen, dat past niet meer in de 21^ste eeuw. Met het buurland gaan onderhandelen voor de opvang van een deel van je bevolking, zet je meteen in een zwakke onderhandelingspositie. Dus blijft er maar één manier over: de instellingen van het buurland dermate uithollen dat er een bestuursvacuüm ontstaat, de lokale bevolking wegvlucht en gronden vrijkomen die dan kunnen worden uitgebaat. Precies wat de zogenaamde ADF-rebellen beogen in de driehoek van de dood in Beni.

Het Virungapark heeft bovendien als extra voordeel dat het nog zo goed als onbewoond is. Dat maakt het meteen tot een gretiger doelwit. Nu geweten is dat er olie in de grond zit, is ook dat meegenomen. En dat de omwonende bevolking in het zuidelijke gedeelte Kinyarwanda spreekt, maakt het veel makkelijker om er ongemerkt te infiltreren. Dat de gronden vóór de oprichting van het natuurpark in 1925 toebehoorden aan rwandofone Hutu en Tutsigemeenschappen, maakt het bovendien ook psychologisch makkelijk te verantwoorden: het gaat gewoon om de recuperatie van gronden die door koloniale machthebbers onrechtmatig werden ontnomen aan hun voorouders. Historisch onrecht ongedaan maken.

De mensen die geloven in deze intentie van overbevolkt Rwanda vinden president Tshisekedi een ongelooflijke naïeveling dat hij zijn vertrouwen geeft aan buurman Paul Kagame, na al wat die man in Congo heeft aangericht sedert hij de macht greep in Rwanda. “Wat wil je”, meesmuilen ze dan, “in die tijd hing Tshisekedi rond in Brusselse nightclubs en interesseerde hij zich niet aan politiek. Die naïviteit moeten wij hier nu wel zwaar bekopen.”

Rechtspraak, rendement en regeren

Wat vaststaat is: om dit opgelost te krijgen moet de Congolese overheid haar verantwoordelijkheid nemen op verschillende vlakken tegelijkertijd. De waarheid rond deze aanslag moet aan het licht worden gebracht en de daders gestraft, want anders komt er nooit een oplossing en weet niemand nog wie te vertrouwen is en wie niet. Dat is één. Congo moet heel dringend een landbouwbeleid uitstippelen dat is verankerd in het potentieel van de rurale bevolking, en hen kan ondersteunen om professionele landbouwers te worden. Maar daar heb je wel meer voor nodig dan de huidige 2% voor de landbouwsector in het nationale budget, dat bovendien maar voor de helft wordt uitgegeven en volledig opgaat aan salarissen van ambtenaren en aan een agro-industriële aanpak, waarvan al uitgebreid bewezen is, met de witte olifant van Joseph Kabila, het agro-industriële park van Bukanga Lonzo, dat die tot mislukking is gedoemd. Met de mensen die nu aan overlevingslandbouw zoeken te doen in het park, kan in hun regio’s van afkomst aan moderne landbouw worden gedaan, met opbrengsten die minstens drie keer hoger liggen dan wat ze gewend zijn, waardoor ook de behoefte aan nieuwe gronden afneemt. Het is op de bestaande gronden dat de opbrengst moet worden verhoogd, niet door de oppervlaktes van lage rendementslandbouw te vergroten. Dat is roofbouw.

Het is op de bestaande gronden dat de opbrengst moet worden verhoogd, niet door de oppervlaktes van lage rendements-landbouw te vergroten. Maar daar heb je meer dan 2% van het nationaal budget voor nodig.

Tenslotte, en niet in het minst, moet Congo in die rurale gebieden van oorsprong het staatsgezag herstellen en duurzame vrede brengen. Dat doe je niet door je schatplichtig te maken aan een stoere buurman met een verborgen agenda. Regeren is vooruitzien. Dat doe je door je eigen instellingen op niveau te brengen, de stoorzenders en de graaiers eruit te gooien en aan de overheidsstructuren de middelen aan te reiken om orde op zaken te stellen. Het is een kwestie van de juiste prioriteiten te leggen.

Over één ding kunnen we geen twijfel laten bestaan: het behoud van de biodiversiteit van het Virungapark, oudste natuurpark van Afrika (95 jaar), werelderfgoed, is voor de mensheid van het grootste belang. Maar dat is geen reden om daar een deel van die mensheid aan op te offeren.