De hang naar complottheorieën van Turks president Erdogan

De in Turkije regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) is perfect, vindt ze zelf. President Erdogan is nog perfecter, vindt hij zelf. Wanneer er iets misgaat in Turkije - en dat wil nog wel eens gebeuren - vinden de AKP en Erdogan dan ook dat ze daar onmogelijk voor verantwoordelijk kunnen worden gehouden. Het buitenland krijgt dan de schuld.

Dit verklaart de voortdurende vloed aan samenzweringstheorieën in de regeringsgezinde media. Hier wordt de wereld vaak uitgelegd in termen van complotverhalen over kwaadaardige buitenlandse machten, waarbij de een nog bonter en ongeloofwaardiger is dan de ander.

Oliver Wright

Er wordt hier handig ingespeeld op de ontvankelijkheid onder een groot deel van het Turkse publiek voor samenzweringstheorieën over het buitenland. Over de oorzaken daarvan stelde de aan de Bahcesehir Universiteit verbonden psycholoog Oliver Wright een interessante analyse op.

Volgens Wright vinden deze samenzweringstheorieën een voedingsbodem in de gedachte bij veel Turken dat het buitenland net zo gefocust is op Turkije als zij zelf zijn. In de praktijk zijn die landen echter veel meer met zichzelf bezig dan met Turkije, stelt Wright. Hij trekt een vergelijking het met het egocentrisme van kinderen:

‘De dertienjarige Anna, die onophoudelijk aan zichzelf denkt, neemt het als vanzelfsprekend aan dat anderen ook voortdurend met haar bezig zijn. In dat licht interpreteert ze ook hun handelen. De vergissing is duidelijk: anderen denken niet aan haar. Zoals Anna, zijn ze vooral vooringenomen met zichzelf.’

Economie draait minder goed

Buiten de AKP bestaat niet of nauwelijks behoefte aan samenzweringstheorieën. Daar volstaan doorgaans de feiten. Zo heeft men hier geen complotverhaal nodig om te verklaren waarom het de laatste jaren minder goed gaat met de Turkse economie. De oorzaken liggen voor het rapen. Van een minder gunstige situatie voor opkomende economieën tot een falend regeringsbeleid.

Men heeft hier geen complotverhaal nodig om te verklaren waarom het de laatste jaren minder goed gaat met de Turkse economie.

Omdat vastgehouden wordt aan de eigen perfectie weigert de AKP dat laatste te accepteren, waardoor naar theorieën over een samenzwering tegen de Turkse economie wordt gegrepen.

De economie is maar een voorbeeld, want de AKP kent in tal van opzichten de noodzaak om falend beleid met samenzweringstheorieën te verantwoorden. Het buitenlandbeleid is daar een ander voorbeeld van.

Onlangs ontwikkelde zich echter voor de verandering in het tegen het AKP gerichte kamp een samenzweringstheorie, en dat viel op.

Aanleiding was een incident op 9 februari in Syrië waarbij vier Turkse militairen als gevolg van een Russische luchtaanval om het leven kwamen. Foutje, zei Moskou, dat spijt betuigde en condoleances aanbood. Het zou echter te ver gaan om te zeggen dat de Russen op de knieën vielen om excuses te maken. In plaats daarvan schoof de woordvoerder van het Kremlin, Dmitri Peskov, de verantwoordelijkheid voor het incident in de Turkse schoenen, met het verwijt dat Turkije verkeerde coördinaten had doorgegeven.

Koest

De omstandigheden trokken de aandacht, want het tragische incident volgde kort op Erdogans telefoongesprek met zijn Amerikaanse collega Trump. De dag daarop bezocht CIA-directeur Mike Pompeo Turkije. Hij was nog maar net in Ankara of het Russische gevechtstoestel koos de aanval in Syrië.

Dezelfde dag verklaarde Moskou dat de tegen de Islamitische Staat (IS) strijdende Koerdische Eenheidspartij (PYD), die Turkije als een terroristische organisatie ziet, door Rusland niet als zodanig beschouwd wordt. Nog zuurder voor de AKP was dat de aan de PYD gelieerde PKK in Turkije evenmin door Rusland wordt aangemerkt als terroristische organisatie.

De hierop volgende stilte in Ankara was oorverdovend. Had een EU-land een fout begaan door Turkse militairen te beschieten dan blies Erdogan ongetwijfeld hoog van de toren, maar nu hield hij zich koest. Hetzelfde geldt voor de Russische steunverklaring aan de PYD. Wanneer een EU-land terughoudend is bij het veroordelen van de PYD dan reageert Erdogan des duivels, maar nu keek hij als een boer met kiespijn die probeert zijn tong in te slikken.

Geen complot maar een waarschuwing?

De situatie smeekte om een samenzweringstheorie en die kwam er dan ook, al kwam die dus voor de verandering niet uit de richting van de AKP. Het klinkt ook een stuk realistischer dan de gebruikelijke AKP-verhalen.

Aangenomen wordt dat de beschieting van de Turkse militairen geen vergissing was, maar een gerichte Russische boodschap aan het adres van Erdogan; een waarschuwing dat hij het niet in zijn hoofd moet halen om met de VS samen te werken in Syrië, of sowieso verder in dat land op te trekken.

Na het gesprek tussen Erdogan en Trump en het bezoek van Pompeo begon veel er op te wijzen dat Ankara weer meer in Amerikaanse richting kijkt. Vorig jaar besloot Erdogan met Rusland in zee te gaan ten aanzien van Syrië, nadat hij op vijandige voet was komen te staan met Trumps voorganger Obama. Nu denkt hij echter met Trump tot zaken te kunnen komen. Dat wil zeggen, over een aanval op het IS-bolwerk Raqqa. Erdogan hoopt dat Trump in zal gaan op zijn voorstel, maar het lijkt ijdele hoop.

De kern van het voorstel is dat Turkije en de VS samen zullen werken tegen IS in Raqqa, waarbij de Amerikanen de PYD dan laten vallen. Het komt neer op wat Erdogan van Obama verlangde, maar die wilde daar niet van horen. Of Trump er voor te vinden is, was al twijfelachtig. Maar de kans daarop is vrijwel nihil geworden sinds een zware Turkse delegatie, die de Amerikaanse president moest overtuigen, met lege handen uit Washington terugkwam.

Puinhoop

Turkije zou als vergelding de door de VS gebruikte luchtmachtbasis Incirlik kunnen sluiten, maar erg waarschijnlijk wordt dat niet geacht.

Accepteren van de situatie is echter evenmin een optie voor Erdogan. Stopt hij met het terugdringen van de PYD dan zal dat tot woede leiden bij Devlet Bahceli, de leider van de Partij van de Nationale Beweging (MHP). Bahceli zou dan zomaar zijn aanhang kunnen oproepen om bij het referendum op 16 april toch maar tegen de invoering van een presidentieel te stemmen.

Veel MHP-stemmers twijfelen nu al, maar als ze allemaal voor ‘nee’ gaan zou dat nadelig uitpakken voor Erdogan. Bovendien kan hij een volgende U-bocht moeilijk aan zijn eigen aanhang verkopen in de aanloop naar het referendum. Daarom kan hij weinig anders dan tegen de PYD blijven vechten, al moet hij er daarbij voor waken de VS en Rusland niet in de weg te lopen. Als dat niet lukt en het komt tot een incident dan zullen de rapen gaar zijn en komt er snel een einde aan Erdogans broze vriendschap met Poetin en Trump.

Terwijl de PYD steun vindt bij zowel Rusland als de VS, dreigt Turkije met de dag verder opgesloten te raken tussen de twee supermachten.

Het Turkse Syrië-beleid is al jaren een puinhoop, maar het wordt steeds erger. Knappe samenzweringstheorie die daar nog een draai aan kan geven…

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)