Heraldo Muñoz: 'Meer staat zorgt voor minder crisis in Latijns-Amerika'

Het aantal mensen dat in armoede leeft in Latijns-Amerika, daalde tussen 1990 en 2010 van 48,4 procent naar 31,4 procent. De extreme armoede zakte van 22,6 naar 12,3 procent. Deze cijfers zijn de laagste in twintig jaar tijd voor dit werelddeel.

Hoe verklaart u die rooskleurige balans?

Voor een groot deel heeft die positieve situatie te maken met het consolideren van de electorale democratie. Dit jaar hadden er in zes landen verkiezingen plaats: in Argentinië, Peru, Nicaragua, Haïti, Guatemala en Guyana. Het is misschien de langste periode in de recente geschiedenis waarbij presidenten werden aangeduid via verkiezingen. Vanuit dit oogpunt werkt de democratie dus. Er zijn echter wel problemen met de kwaliteit ervan. Er heerst grote frustratie om de beperkte deelname van de burgers, er is de apathie van de jongeren die zich niet herkennen in deze manier van politiek bedrijven. Er zijn ook nieuwe vormen van mobilisatie waarbij burgers zich laten horen. Er is corruptie in de publieke en de private sfeer, de instellingen zijn soms nog heel zwak.

Maar de armoede daalt, mensen krijgen het materieel beter.

De lage armoedecijfers in het rapport zijn het resultaat van programma’s als de Bolsa Familia (gezinstoeslag in Brazilië), Chile Solidario, Oportunidades in Mexico: sociale programma’s die arme gezinnen ondersteunen op voorwaarde dat de kinderen naar school gaan en de gezinnen schema’s voor preventieve gezondheidszorg volgen. Die sociale programma’s gingen gepaard met een terugkeer van de staat. De staat is het afgelopen decennium veel explicieter aanwezig, in tegenstelling tot wat we in de jaren negentig gekend hebben, tijdens het neoliberale paradigma van minder staat en meer markt.

Is dit de verdienste geweest van de zogenaamde linkse wind van het voorbije decennium?

Zowel de linkse, de centrum en de rechtse regeringen in Latijns-Amerika hebben vandaag een veel sterkere aanwezigheid van de staat, met actieve programma’s om de armoede en de criminaliteit te bestrijden, waarmee ze een antwoord proberen te bieden op de vragen van het volk. Er zijn inderdaad linkse en centrum-linkse regeringen die een zeer positieve invloed gehad hebben op vlak van armoedebestrijding, en zelfs op het bestrijden van de ongelijkheid.

Wat niet hetzelfde is.

Neen, en het is heel belangrijk dit onderscheid te maken. Van alle ontwikkelingsregio’s is de ongelijkheid het grootst in Latijns-Amerika. Van de 20 meest ongelijke landen in de wereld, liggen er 12 in Latijns-Amerika. De zogenaamde GINI-coëfficiënt meet alleen ongelijkheid in inkomen maar ongelijkheid heeft met veel meer te maken: het heeft ook te maken met gender of etnische afkomst. Het is onvoldoende de armoede te bestrijden, er moet echt op de ongelijkheid gewerkt worden; dat moet een prioriteit zijn maar daarvoor is een aangepast beleid nodig.

Groeit de ongelijkheid?

UNDP heeft dit onderzocht in 18 landen en stelt vast dat de ongelijkheid in de meeste van die onderzochte landen verminderd is. Het probleem is echter dat ze zo diep verworteld zit en dat ze diepe historische wortels heeft. Het gaat om een ongelijkheid die wordt doorgegeven van generatie op generatie. Dat maakt ons tot de meest ongelijke regio van de wereld.

En wat is de sleutel om daar iets aan te doen?

Ik denk dat belastinghervormingen via fiscale akkoorden de sleutel zijn. Wat Latijns-Amerika nodig heeft, behalve armoedebestrijding en het opzetten van sociale programma’s, is een duurzame basis voor die sociale uitkeringen. Een hervorming van het belastingstelsel is daarvoor cruciaal. In het algemeen heeft Latijns-Amerika een systeem van zeer lage belastingen, met enkele uitzonderingen zoals Brazilië, dat wel hoge belastingen kent. Een land als Guatemala bevindt zich aan het andere uiteinde van het spectrum. De meeste belastingen in Latijns-Amerika zijn ook indirecte belastingen, op consumptiegoederen en niet op het inkomen. Hier ligt een heel belangrijk deel van het probleem. Bovendien is er ook heel veel ontduiking van de belasting. Uiteraard is het belangrijk een goed beleid van uitgaven te hebben, mensen willen weten wat er met hun belastinggeld gebeurt.

Economisch gaat het het continent voor de wind.

Latijns-Amerika kent een bijzonder goeie economische conjunctuur en dit is te danken aan een zeer strikte regulering van de banken: het bankensysteem stond niet toe dat banken zich in exotische avonturen stortten en roekeloos gingen speculeren. Ten tweede is er een contracyclisch beleid gevoerd: sparen op momenten van economische hoogconjunctuur om zo sociale uitgaven te kunnen blijven handhaven op momenten dat het slechter gaat. Men heeft ervoor geopteerd om te sparen tijdens de grondstoffenboom van de voorbije jaren.

Als Latijns-Amerika niet alleen wil blijven groeien maar zich ook wil ontwikkelen, dan moet het zijn productief proces veranderen.

De crisis die Europa treft schijnt de regio niet te raken?

Het is nog afwachten wat er gaat gebeuren. Als de internationale crisis aanhoudt, en als de crisis in Europa toeneemt en de economie in Noord-Amerika stil valt, gaat dit alles ook zijn weerslag hebben op Latijns-Amerika. Vorig jaar kende de regio een groei van 6 procent, dit jaar van 4,5 procent. Dat zijn goeie cijfers maar het valt te zien wat de impact zal zijn van een economische crisis die niet opgelost geraakt.

Azië en vooral China zijn veel belangrijker geworden voor Latijns-Amerika dan Europa.

Er zijn inderdaad verschuivingen gebeurd. China is belangrijker geworden als markt voor de export van grondstoffen. Europa kijkt ook minder naar Latijns-Amerika omdat dit landen zijn van een middelmatig inkomen. Maar dat is een vergissing, zowel voor Europa als voor Latijns-Amerika. Het probleem van ongelijkheid is nog steeds heel groot in de landen met een middelmatig inkomen en Europa kan een bijdrage leveren om die ongelijkheid te verkleinen. Een ander probleem zijn de cijfers van onveiligheid, criminaliteit en georganiseerde misdaad. Die zijn heel hoog en dat gaat om een internationaal fenomeen. Het is heel belangrijk dat Europa kijkt naar die situatie. Bovendien is Latijns-Amerika nog steeds een regio die, wanneer het gaat over duurzame ontwikkeling, bijzonder rijk is aan biodiversiteit. Daarnaast zien we dat ook de Zuid-Zuid samenwerking groeit. Europa kan samenwerken met Latijns-Amerika om de allerarmste landen in Afrika te ondersteunen.

De Latijns-Amerikaanse economie blijft wel heel erg afhankelijk van de export van natuurlijke rijkdommen.

We hebben nu een boom gekend van de grondstoffenexport en China is daarin heel belangrijk geweest. Als Latijns-Amerika echter niet alleen wil blijven groeien maar zich ook wil ontwikkelen, dan moet het zijn productief proces veranderen om aan zijn export meer waarde toe te voegen. Europa is daarin ook een cruciale bondgenoot omdat het Latijns-Amerika kan helpen bij innovatie en kennisoverdracht. Latijns-Amerika blijft Europa nodig hebben. De relatie tussen Europa en Latijns-Amerika is er ook een van steeds grotere gelijkwaardigheid.Latijns-Amerika heeft drie landen in de G20 (Mexico, Argentina en Brazilië), twee landen zijn lid van de OESO (Mexico en Chile) en Brazilië is de zevende wereldeconomie. De regio heeft een gewicht en is belangrijk zowel voor Europese als voor Noord-Amerikaanse bedrijven.

Wat staat er op de agenda voor u hier met Europa?

We zullen het hebben over de ongelijkheid en hoe Europa en Latijns-Amerika kunnen samenwerken om die weg te werken. Een ander agendapunt betreft de samenwerking om de criminaliteit en de onveiligheid te bestrijden. De impact van die onveiligheid is voelbaar in Afrika, Europa en de VS, maar de strijd wordt geleverd in Latijns-Amerika. Het aantal doden in Mexico, Guatemala, Venezuela, of Brazilië overtreft alle verbeelding. Honduras is het land dat vorig jaar het meeste aantal moorden ter wereld kende per 100 000 inwoners, 78! Sommige Centraal-Amerikaanse landen hebben nu meer doden dan ten tijde van de burgeroorlogen. Dat is een zeer verontrustende realiteit.
En ook voor de Zuid-Zuid samenwerking vragen we de medewerking van Europa. Vanuit het UNDP-bureau steunen we vandaag de Arabische landen bij de overgang van dictatuur naar democratie. We werkten in Egypte en in Tunis. We zullen jonge leiders naar Latijns-Amerika halen om hen te vormen. Tot slot willen we met Europa ook spreken over Duurzame Ontwikkeling en klimaatverandering, met het oog op RIO+20.

De Braziliaanse president Dilma Rousseff bood onlangs aan Europa te redden. Een opmerkelijke uitspraak. Zijn de rollen vandaag omgekeerd?

Het hangt er natuurlijk van af hoe de pers dit voorstelt. Ik denk dat de boodschap van Rousseff is: Latijns-Amerika kan aan Europa heel wat bijbrengen door te kijken naar de manier waarop wij in het verleden zijn omgegaan met onze schuld en welke de mechanismen zijn die gewerkt hebben om uit de crisis te geraken en de productie weer op gang te krijgen. Ook die contracyclische maatregelen zijn belangrijk.

Wat zou u Europa aanraden?

Latijns-Amerika heeft een hele tijd geleden orde op zaken gesteld. Mijn indruk is dat je heel voorzichtig moet zijn met het voeren van een besparingsbeleid. Dat helpt niet om uit de crisis te geraken. Het is het reactiveren van de economie dat de oplossing voor de crisis kan brengen: investeringen en werkgelegenheid creëren. Maar ik denk dat Europa zelf goede raadgevers heeft en geen raad van ieamnd van UNDP uit Latijns-Amerika nodig heeft.