'Stereotypes zijn schadelijk voor de menselijke waardigheid'

SAIH staat voor het Noorse Studenten en Academici Internationale Assistentie Fonds. Het is een ontwikkelingssamenwerkingskanaal voor studenten en academici uit heel Noorwegen. Het door hun geproduceerde filmpje Radi-Aid – Africa for Norway was één van de top trending topics op Twitter. Binnen slechts een paar weken had het filmpje 2 miljoen kijkers en stond het initiatief in de belangstelling van onder andere de BBC en Al Jazeera.

In het filmpje, een satire op de klassieke campagnespotjes van ontwikkelingsorganisaties, wordt de hulp gevraagd van Afrikanen om radiatoren in te zamelen voor Noorwegen, omdat daar mensen doodgaan door de vrieskou. ‘Bevriezen is immers toch minstens net zo erg als armoede’, vraagt de Afrikaanse voice-over de kijker retorisch.

Dit jaar kwam het initiatief met een nieuw ludiek filmpje: Let’s save Africa! – Gone wrong. In dit filmpje speelt een Zuid Afrikaanse jongen de rol van Michael de ‘fondsenwervingsacteur’ die door ontwikkelingsorganisaties wordt ingehuurd voor de opnames van fondsenwervende spotjes. Ook hier is de boodschap: ‘stereotypes zijn schadelijk voor de menselijke waardigheid.’

Naast deze filmpjes reikt de SAIH ook ieder jaar een prijs uit voor aan de ene kant het meest vernieuwende filmpje en aan de andere kant het meest stereotypische filmpje tijdens de Rusty Radiator Awards. Hierbij wordt door een externe jury, bestaande uit externe experts vanuit Europa en Afrika, samen met het publiek bepaald welke communicatie-uitingen van ontwikkelingsorganisaties de Golden Radiator en de Rusty Radiator Awards toegekend krijgen. Respectievelijk de prijs voor het beste en het slechtste filmpje.

Kristoffer Kinge is sinds dit jaar betrokken bij de activiteiten van SAIH en geeft een kijkje in de keuken van dit innovatieve initiatief.

Hoe zijn jullie op het idee gekomen van de video’s?

Kristoffer Kinge: ‘Wij waren de manier waarop Afrika altijd geportretteerd wordt in campagnes en door de media moe, dus probeerden wij het verhaal een keer van de andere kant te laten zien. Bij het Radi-Aid filmpje wilden we laten zien wat er gebeurt als er maar één kant van het verhaal wordt verteld, in dit geval het verhaal van de kou in Noorwegen en de zielige Noorse kinderen met bevriezingsverschijnselen. Wij hoopten dat deze parodie bewustzijn zou creëren over de framing van de verhalen die mensen meestal van Afrika horen, maar wij wisten niet dat het zo goed zou aanslaan. In de eerste weken kregen wij zelfs telefoontjes van mensen uit Europa en Afrika, die echt hun radiatoren aan ons wilden doneren. Dit laat zien hoe foutieve informatie grote gevolgen kan hebben.

Dit jaar wilden wij in dezelfde lijn verdergaan en bedachten we de video Let’s save Africa! – gone wrong. Natuurlijk bestaat er niet zoiets als een acteur voor spotjes van ontwikkelingsorganisaties, maar dit filmpje kaart wel een aantal punten aan over hoe dit soort filmpjes tot stand komen en dat dit soort uitingen vaak bol staat van stereotypes.

De Rusty Radiator Awards is een idee dat hieruit is ontstaan. Zo zie je bij de winnaar van de slechtse uiting, dit jaar een video van Plan Noorwegen waarin de bekende Noorse acteur Stian Blipp in Zambia te zien is, dat alle stereotypes uit de kast worden getrokken om geld te werven. Gedurende het hele filmpje zien wij Blipp met een volledig passief meisje in zijn armen waarbij een voice-over vertelt hoe erg haar leven in Zambia is. Eén van de jury-leden die dit filmpje nomineerde is Jason Mulongo, een luchtvaartingenieur uit Zambia. Toen hij dit filmpje voor het eerst zag kon hij zijn ogen niet geloven. “Mijn land wordt afgebeeld als een passief meisje dat niet voor zichzelf kan spreken”, reageerde hij verontwaardigd.

Overigens wil ik wel graag benadrukken dat we het inhoudelijke werk van ontwikkelingsorganisaties zelf niet bekritiseren. Wij zijn zelf ook een ontwikkelingsorganisatie. We vinden alleen dat de communicatie van maatschappelijke organisaties anders kan en anders moet. Er is een tijdje terug een enquête geweest die liet zien dat die negatieve beelden bij 1 op de 3 personen apathie en ongevoeligheid wat betreft ontwikkelingssamenwerking kan opwekken. Terwijl volgens andere studies mensen best bereid zijn meer informatie te lezen en de situatie wel beter willen begrijpen. Hier liggen dus grote kansen wat betreft beeldvorming.’

Waarom zijn stereotypes volgens jullie zo schadelijk?

‘Er zijn twee redenen. Ten eerste is het oneerlijk tegenover degene die je portretteert. Zij worden als passieve slachtoffers neergezet die een Westerse held nodig hebben om hun te redden van de ondergang. De gesimplificeerde beelden portretteren de slachtoffers alsof ze geen eigen wil, geen kracht of wens hebben om hun situatie zelf te veranderen en Westers actoren nodig hebben om dit voor hun te doen. Die beeldvorming vinden wij volkomen verkeerd. Het is onwenselijk om te denken in verschillen tussen wij en zij, om over mensen te denken als ‘de ander’. We zijn allemaal onderdeel van het probleem én van de oplossing.

Ten tweede hindert deze beeldvorming ontwikkeling. We zien al zestig jaar dezelfde beelden en dat creëert onverschilligheid. Daarbij draagt deze beeldvorming ook bij aan een slecht publiek debat en, als gevolg daarvan, aan een slecht politiek beleid. Het publieke debat focust door de versimpelde beeldvorming slechts op de gevolgen van armoede en niet op de onderliggende redenen van de armoedeproblematiek. We moeten ons realiseren dat iedereen deel is van het probleem, daar én hier. Armoede ontstaat niet vanzelf.

Daarnaast worden export en toerisme gehinderd door het negatieve beeld dat er heerst van Afrika als een door oorlog verscheurd land. Afrika is zo veel meer en is bovendien geen land, al wordt het wel vaak zo neergezet. Bovendien is ontwikkelingssamenwerking niet het enige dat ontwikkeling creëert, het is maar een klein deel van het geheel. Dat verhaal moet ook verteld worden.’

Is het complexe verhaal wel te vertellen in een korte videoboodschap?

‘Dat is één van de kritiekpunten die wij bij SAIH hebben gehad. Hoe kan je iedereen informeren over de complexiteit van het probleem en de onderliggende redenen schetsen in 30 seconden op tv? Natuurlijk kan dat niet. Maar er bestaat wel de mogelijkheid om het anders te doen, zoals de genomineerden van de Golden Radiator Award laten zien.

De vrouwen in de libdub video vragen in het filmpje niet om geld, maar om werkgelegenheid. Ze willen niet passieve ontvangers van geld zijn, ze willen zelf iets doen om hun situatie te veranderen. Ook de andere genomineerden van de Golden Radiator Award laten zien dat het mogelijk is om op een andere manier en met andere beelden fondsen te werven. Natuurlijk is het moeilijk, er is ook geen standaard oplossing voor, maar het is dus wel mogelijk. Wat een belangrijk element is dat je de mensen ook voor zichzelf laat spreken en niet neerzet als passieve slachtoffers.’

Wat zijn de resultaten van jullie acties?

‘De enorme respons en media-aandacht, met name de reacties op de eerste video, laat zien dat er behoefte is aan een debat, niet alleen in Noorwegen, maar in de hele wereld. Ik denk dat de video’s en Awards wel degelijk op de lange termijn verandering hebben gebracht. Het heeft het debat aangewakkerd en veel mensen wakker geschud. Mensen zijn door onze video bij zichzelf nagegaan welke stereotypes ze zelf hanteren en wat dit voor consequenties heeft. Ik denk als mensen meer genuanceerde informatie krijgen, dat ze dan zelf hun eigen beeld gaan aanpassen.

Veel organisaties voeren nu ook intern discussies hierover en kijken hoe ze hun boodschap anders kunnen brengen. Politiek beleid veranderen duurt natuurlijk langer, dat gebeurt niet van de ene op de andere dag, maar er zijn wel hoopvolle tekens. Hiermee wil ik overigens niet zeggen dat dit directe resultaten van de video’s zijn geweest, maar het heeft zeker geholpen denk ik.’

Wat betekent Reframing the Message voor jou?

‘Het is belangrijk om creatief en innovatief te werk te gaan bij het maken van campagnefilmpjes en communicatieboodschappen. Probeer de complexiteit te vertellen van het probleem dat je aankaart. Heb ook respect voor mensen daar; mensen zijn mensen, geen objecten die zitten te wachten tot ze gered worden. Veel ontwikkelingsorganisaties hebben ook twee aparte departementen voor de uitvoering voor het inhoudelijke werk en voor de communicatie. Het is vaak in de kloof die hiertussen bestaat dat de genuanceerde boodschap verloren gaat. Zij zouden meer met elkaar moeten communiceren.

Een belangrijk onderdeel van de discussie is het hebben van stemmen uit het Zuiden. Wij hebben gezien dat dit echt werkt. Het wordt namelijk al snel een debat tussen academici en mensen uit de ontwikkelingssector onderling. Als je de stemmen uit het Zuiden kan toevoegen versterk je je argumenten, dan krijgen ze meer gewicht en luisteren mensen beter. Het lijkt of ‘de man van de straat’ niet gewend is om die stemmen te horen. Door goed naar deze stemmen te luisteren heb ik me gerealiseerd hoe ontzettend beledigend sommige communicatie-uitingen kunnen zijn.

Tot slot, wees geduldig. Het kost tijd om een creatieve boodschap te maken, maar het is helemaal de moeite waard. Humor kan hierbij ook heel goed werken, dat hebben wij al twee keer laten zien. Humor betrekt mensen, waardoor mensen de boodschap vaak beter onthouden en er over nadenken.’

Hoe gaan jullie nu verder?

‘We hopen door te gaan met de Awards en we willen hoe dan ook het debat in gang houden, niet alleen hier maar over de hele wereld. En natuurlijk gaan we ook gewoon door met de creatieve en gekke dingen die we doen.’

Dit artikel verscheen eerder op viceversaonline.nl.