Geïsoleerd in Congo

Toen ik in de jaren tachtig het binnenland van Congo introk zei ik aan collega’s en geliefden: als ik uiterlijk 48 uur na mijn geplande dag van terugreis niet opduik, verwittig dan onze ambassade. Er bestond in die dagen immers geen enkele vorm van contact met de buitenwereld. Behalve die ene toevallige reiziger die je pad kruiste in tegenrichting, en aan wie je een briefje kon meegeven om af te geven aan iemand die de enveloppe wel ter bestemming zou brengen. Doorgaans bleef die brief dan in een binnenzak of een zijzakje van een reistas steken, of kwam die in het beste geval enkele weken na je eigen terugkeer aan. Het belangrijkste was dat je het gevoel had dat je had kunnen communiceren, en de achterban ingelicht was over de verandering in je reisschema. Op het moment dat je er achter kwam dat de boodschap niet was doorgekomen, was het immers ook niet meer nodig.

In de loop der jaren heb ik ook hier de moderniteit zien ingang vinden. Tussenstappen zoals telefoons via landlines werden daarbij gewoon overgeslagen. De eerste telefoons die ik in Butembo zag waren die kanjers van Motorollas, met een heuse antenne erop, zoals een walkietalkie. Man, je was wel echt belangrijk als je bij die eerste generatie gebruikers behoorde!

Ik herinner me ook nog de eerste fax in Butembo. Dat was pas een belevenis! Het enige toestel in de hele stad. Een rechtstreekse satelliet-connectie via het Britse bedrijf Inmarsat dat vanuit een Frans filiaal in Parijs Oost-Congo bestreek. Een fax naar België sturen kostte toen begin jaren negentig 50$ per pagina. Wie een monopolie heeft wil het laten opbrengen!

Toen de draadloze telefonie aan een opmars begon en zowat elke horizon vervuild werd door verschillende GSM-masten, begon elke werkvergadering met een nieuw ritueel. Elke deelnemer diepte minstens drie GSM-toestellen op uit zijn binnenzak, en legde die één voor één met veel omhaal voor zich neer op tafel. Wie het woord nam, maakte er dan ook graag gebruik van om tijdens het spreken uitdrukkelijk het hoofd te buigen over elk toestel, het een na het andere, met een tussentijd van enkele seconden, om een minuut later weer van voor af aan te beginnen. Dan was hij zeker dat je zijn belangrijkheid hebt kunnen aflezen aan zijn communicatie-arsenaal.

Vandaag hebben de Chinezen de GSMs met verschillende SIM-kaarten ingevoerd. Niet iedereen houdt daarvan. Je ziet hier nog steeds mensen die eraan houden om hun maatschappelijk gewicht te etaleren aan de hand van hun aantal toestellen. Maar dat vind ik niet alleen belachelijk, het lijkt me ook uitermate onpraktisch. ik krijg één zo’n toestel nog maar amper beheerd, laat staan drie.

Deze week viel de telefoon uit. Mijn operator dus: Airtel. Vier dagen lang. Vergaderingen beleggen, afspraken regelen, info uitwisselen? De veelbezitters van GSMs glunderden als ze me hoorden sakkeren.

Tot overmaat van ramp viel ook internet weg. Zomaar eventjes 6 dagen lang. Nooit eerder gebeurd. In de hele stad bleken nog slechts 2 cybercafés te werken: diegene die beschikken over een eigen satellietverbinding. Alle abonnees van Vodacom, waaronder wijzelf, waren totaal geïsoleerd van de buitenwereld. Geen internet en geen telefoon. Zoals vroeger.

Uitgerekend dan komen mijn collega’s die op werkbezoek zijn in het diepe binnenland vast te zitten in de modder, zowel op de heen als de terugweg, zodat ze twee nachten in de wagen hebben moeten overnachten, zonder enige mogelijkheid tot contact met de thuisbasis. Zelfs onze Landcruiser bleek niet opgewassen tegen de staat van de weg van Butembo naar Manguredjipa. Door de vrachtwagens waren de rijgeulen veel dieper dan de hoogte van het chassis van onze jeep. En door de modder in de rijgeulen was het onmogelijk de reële diepte ervan in te schatten.  Resultaat: het chassis van de Landcruiser komt op de tussenstrook van de rijgeulen te rusten, terwijl de wielen vrij zweven in de modderpoelen. Dan is er slechts één uitweg meer: beginnen graven tot de wielen weer grond raken. Mijn collega’s waren niet om aan te zien toen ze 48 uur later dan gepland – nog net binnen de mentale tolerantiegrens – weer in Butembo opdoken.

De opluchting om hun terugkeer viel samen met de tijding dat de luchtvaartmaatschappij TMK de boeken dichtgooit. Sinds mijn eerste stappen op Congolees grondgebied heb ik TMK Air Commuter gekend. De Société de Transport et Messageries au Kivu is een bedrijf in handen van een Belg, Laurent Esselen. Een half jaar geleden hebben ze een nieuw en krachtiger toestel gekocht voor hun verbinding met Entebbe in Oeganda. “Le Dash 8 est arrivé”, klinkt het nog triomfantelijk op de homepage van hun website. Maar de “de Havilland Canada Dash 8” heeft het bedrijf blijkbaar de das omgedaan. Het luchtvaartbedrijf legt nu de boeken neer, en het toestel is teruggestuurd naar Canada. Het was me al opgevallen dat de laatste vluchten weer gewoon met de oude vertrouwde Twin Otter waren. En over tien dagen bestaat TMK Air Commuter dus niet meer… Het voelt aan als het einde van een tijdperk, een zekerheid die verdwijnt.

Luchtvaartverbindingen met Butembo worden nu het monopolie van Cetraca Aviation Service – CAS. Die maatschappij staat op de zwarte lijst van de Europese Unie, de “flying coffins”. Daar staat ook TMK Air Commuter op overigens, dus die normen zullen wel erg hoog liggen. Maar geef toe, om in een franstalig land je luchtvaartmaatschappij “Cas” te noemen, moet je ofwel totaal geen gevoel voor taal hebben, ofwel een grote cynicus zijn. Dat spreek je immers net hetzelfde uit als “casse”, en dat betekent niet meer of niet minder dan “schroot”.

Wat kan er hier nog allemaal uit- of wegvallen vroeg ik me vandaag af? Het antwoord kwam via de radio: de electriciteitsproductie van de Inga-stuwdam die Kinshasa bevoorraadt is teruggevallen van 800 naar 350 Megawatt. Kinshasa zit dus de helft van de tijd zonder stroom… Er zijn wel leukere dingen te bedenken voor een zittend president in de aanloop naar de verkiezingen van 28 november. Veel stemmen zal dat hem niet opleveren. Hij heeft vandaag nog gauw een nieuwe raad van bestuur benoemd voor de nationale elektriciteitsmaatschappij, maar wat zullen die in ‘s hemelsnaam nog kunnen uitrichten?

De minister van (des)informatie, Lambert Mende, wringt zich in alle bochten. « Mais enfin, nous n’y pouvons rien, c’est la pluie qui a fait défaut, c’est l’étiage du fleuve Congo qui a causé cela. C’est un phénomène naturel incontrôlable. Vous n’allez quand-même pas prendre les gens pour des canards sauvages ? », klinkt het verongelijkt in zijn karakteristieke opgewonden spreekstijl als de journalist hem het vuur aan de schenen legt. Dat de centrale slechts op 20% van haar capaciteit draait door jarenlang zwaar wanbeheer, zegt hij er natuurlijk niet bij.

Terwijl ik deze woorden opschrijf begint het buiten voor de derde keer vandaag te rommelen. In de maand sinds ik terugben, heeft het elke, maar dan ook elke dag loodzwaar geregend. Butembo ligt in het stroomgebied van de Congostroom. Al die bakken water stromen richting Inga. Zou dat echt zolang duren eer dat water daar geraakt?

In Butembo bestaat geen stroomnet. Iedereen behelpt zich hier met een eigen diesel- of benzinegenerator, of hout of houtskool voor wie zich geen brandstof kan permitteren. Voor de uitstoot van broeikasgassen en fijne stofdeeltjes is dat geen goeie zaak, maar één ding staat als een stuwdam boven water: je kan je energiebron aan- of uitzetten wanneer je dat zelf wil.  Nu weet ik zeker dat mijn vrienden in Kinshasa me minstens dát benijden.