Rudolf en Benito: het gevaar van taalnationalisme

Met veel belangstelling volg ik al jarenlang de politieke evolutie in Europa. Ik beschouw mezelf als een wereldburger. Ik heb de Duitse nationaliteit, maar woon in Oostenrijk. Ik woonde en werkte in Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en de Verenigde Staten. Mijn voorouders komen uit Nederland, België en Frankrijk. Mijn echtgenote heeft Italiaanse roots en mijn kinderen studeren en werken in Duitsland, Schotland, Canada en de Verenigde Staten.

Nationalisme

Sinds enkele decennia zie ik met lede ogen de enorme toename van nationalisme in Europa aan. De globalisering heeft de mythe van de homogene nationale cultuur binnen de klassieke natie-staat aangetast en onderdrukte culturele en etnische minderheidsgroepen streven naar politieke autonomie of onafhankelijkheid. Nationale, etnische of culturele minderheden komen op voor de erkenning van hun natie en streven naar zelfbeschikkingsrecht. Deze bewegingen kunnen in se als democratisch en progressief beschouwd worden, maar worden bijna altijd gecontamineerd door het principe van de exclusiviteit en dus door xenofobie en racisme. Dit nationalisme zet zich vooral af tegen de migranten of tegen iedereen die de taal van de nieuwe natie niet spreekt. Dit nationalisme streeft naar soevereiniteit en het ontbinden van klassieke natie-staten. Op politiek vlak komt dit tot uiting in het ontstaan van nationalistische partijen die een aanzienlijk deel van het electoraat aanspreken. Onzekerheid ligt aan de basis van hun succes. Het wegvallen van familiale en sociale netwerken enerzijds en economische crisis en werkloosheid anderzijds, stimuleren het affirmeren van de nationale identiteit. Omdat loyaliteit en identiteit niet langer in de directe sociale omgeving kunnen gevonden worden, situeert men ze op een hoger collectief niveau, namelijk dat van de natie.

Hoewel de natie een sociale constructie is en dus zeer veranderlijk, worden vaak zogenaamde objectieve criteria gebruikt om de fysieke grenzen van de natie aan te duiden. Taal is zo een vaak gehanteerd criterium. Dit gaat terug op de overtuiging van Johann Gottfried Herder dat de taal van het volk de decisieve determinant is die het nationale karakter bepaalt. Meer dan tweehonderd jaar later en alle nieuwe inzichten ten spijt, stel ik vast dat er weinig veranderd is.

Taal

Via diverse media vernam ik dat Rudolf Scherpereel (NVA), schepen van Economie in Kortrijk, vraagt dat een nieuwe handelszaak een Vlaamse (en geen Franse) naam zou krijgen. Het argument dat Kortrijk de stad van de Guldensporenslag is, houdt uiteraard geen steek en wordt uitsluitend gebruikt om het exclusief cultuurnationalisme van de partij van schepen Scherpereel onder een historisch mom te verbergen. De schepen vergeet dat Vlaanderen in 1302 een tweetalig gebied was en dat er een feodale en sociale strijd gevoerd werd, in eerste instantie niet geïnspireerd door taal, laat staan door nationalistische intenties.

Het voorval deed me onmiddellijk denken aan de doorgedreven Italianisering, onder andere  in Zuid-Tirol, onder Benito Mussolini. Alle plaatsnamen werden geïtalianiseerd, vreemde woorden werden gebannen en vervangen door een Italiaanse benaming en ook persoonsnamen kregen een Italiaans tintje. Zelfs William Shakespeare werd Guglielmo Scuotilancia.

Het koesteren van taalhomogeniteit – ook al is het geen beleidslijn – is een gevaarlijk principe in tijden van post-nationaal burgerschap.

Ook in andere landen en regio’s zagen we dergelijke doorgedreven verenging van het concept van nationale identiteit. Hoewel vooral ras de bindende factor is in het Baskisch nationalisme (de zuiverheid van het bloed) speelt ook daar taal een belangrijke rol. Voor stichter Sabino Arana vormde het behoud van de Baskische taal de enige garantie om de zuiverheid van het Baskisch geloof en de Baskische tradities te bewaren. In het Catalaans nationalisme vormt het gebruik van de eigen taal de belangrijkste pijler waarop de identiteit gebaseerd werd en wordt. De Catalaanse taal is het bindende element voor de culturele eenheid en vormt de basis voor een nationaal bewustzijn. Deze regionale bewegingen in Spanje werden de mond gesnoerd tijdens het bewind van Franco. In zijn streven naar culturele homogenisering van Spanje werden in eerste instantie de regionale talen verboden.

Taal is een identificatiemiddel. Zelfs in het Iers nationalisme, waar godsdienst het kernelement vormt, behoudt het Iers een zeer grote symboolwaarde, ook al wordt het nauwelijks in de dagelijkse omgang gebruikt. Ook in Wales en Québec speelt taal een belangrijke rol. In de Verenigde Staten zag de English Only beweging in 1983 het licht om weerwerk te bieden aan de toenemende Hispanisering waardoor er “verwarring” over de Amerikaanse identiteit zou kunnen optreden, onder meer via het tweetalig onderwijs.

Historisch bewustzijn

Het eng en exclusief gelijkstellen van taal en nationale identiteit ontkent niet alleen de aanwezigheid van minderheidsgroepen en –talen binnen de grenzen van de natie, het gaat ook totaal voorbij aan de processen die zich op het supra- en transnationale niveau afspelen: migratie, nieuw politiek regionalisme en globalisering.

De reactie op het Kortrijkse incident kreeg veel aandacht in de pers. Het regende grapjes. Maar grappig is dit niet. Het is een teken aan de wand. Het koesteren van taalhomogeniteit – ook al is het geen beleidslijn – is een gevaarlijk principe in tijden van post-nationaal burgerschap. Is het trouwens niet de bedoeling dat we leren uit de geschiedenis? Laat ons dan eerst zorgen dat iedereen de geschiedenis kent: de feiten, niet de mythes. Historisch bewustzijn vormt de basis voor de ontwikkeling van democratie, vrede, vrijheid en verdraagzaamheid (staat dat trouwens ook niet letterlijk in een voorstel van resolutie die recentelijk aan het Vlaams Parlement werd voorgelegd door een andere Kortrijkse schepen?). Een samenhorigheidsgevoel dat vertrekt vanuit respect voor andere identiteiten en culturen: dat zou pas verandering zijn.

Horst van Cuyck was jarenlang actief in de internationale financiële wereld, studeerde op latere leeftijd kunstgeschiedenis en werkt momenteel aan zijn familiegeschiedenis. Voor dit opiniestuk kreeg hij de medewerking van zijn medewerkster en historica Dr. Véronique Lambert, die eerder publiceerde over nationalisme en de Guldensporenslag.