Politieke aardbeving in Polen: kan de oppositie echt de democratie nog redden?

Mogelijk komt er een einde aan acht jaar van autoritair beleid in Polen. Uit de voorlopige resultaten van de parlementsverkiezingen deze zondag blijkt dat de verenigde oppositie er een meerderheid kan vormen. Het zendt een golf van hoop door democratischgezinde Polen en de Europese Unie. MO*journalist Pieter Stockmans zet op een rijtje wat deze plotse wending kan verklaren en hoe het nu verder moet.

 
‘We zijn terug. Polen heeft gewonnen. We hebben hen van de macht verdreven.’ Dat was de boodschap van een euforische Donald Tusk na de bekendmaking van exitpolls van de parlementsverkiezingen van afgelopen zondag.

Uit de voorlopige resultaten blijkt dat de verenigde oppositie een meerderheid kan vormen, en dat wil ze ook. De huidige regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) blijft de grootste partij, al is het met slechts een kleine marge. Ze haalde onvoldoende stemmen om een coalitie te vormen met haar extreemrechtse coalitiepartner. Dat is verrassend, omdat PiS zelfs de publieke omroep controleerde om haar propaganda te verspreiden.

Een definitief afglijden naar autocratie lijkt afgewend. Er vloeiden tranen van geluk.

Het is de eerste verkiezingsnederlaag van PiS in een decennium, maar het blijft wachten op de finale uitkomst van deze belangrijke regeringsvorming. PiS zou als grootste partij het initiatief nemen om een regering te vormen, maar geen enkele oppositiepartij wil met hen regeren.

Sommige Polen vrezen dat PiS een minderheidsregering kan vormen. Dat zou een soort staatsgreep zijn, omdat PiS zelfs vanuit de oppositie te weinig steun geniet om wetten goed te keuren. Een ander scenario is dat PiS de conservatieve oppositiepartij Trzecia Droga (Derde Weg) het hof zal maken, zodat zij samen met PiS in de regering zouden stappen of hen zouden steunen vanuit de oppositie.

Als dat niet lukt, zal het initiatief waarschijnlijk overgaan naar het parlement. Daar kan de tweede grootste partij, het Burgerplatform van voormalig Europees President Donald Tusk, wél snel een regering vormen met de Derde Weg en de uitgesproken links-progressieve partij Lewica.

Hongaars scenario afgewend

De resultaten zenden een schokgolf door de Poolse samenleving, en een golf van hoop door miljoenen Polen. Een definitief afglijden naar autocratie lijkt afgewend. Er vloeiden tranen van geluk.

Er stond dan ook enorm veel op het spel, voor Polen én voor Europa. Veel Polen hadden genoeg van acht jaar spanning en sociaal conflict. Regeringspartij PiS voerde een schokkende anti-abortuswetgeving in, brak de rechtsstaat beetje bij beetje af en deed de relaties met de EU bekoelen, wat leidde tot financiële sancties vanuit Brussel.

Als PiS vier extra jaren aan de macht zou blijven, zou de partij richting twaalf jaar alleenheerschappij gaan. Het Hongaarse scenario zou onafwendbaar zijn: een quasi-onomkeerbare greep van één partij op de rechterlijke macht en de media. Maar dat scenario is, met deze verkiezingsresultaten, nu onmogelijk.

In het verleden mislukten pogingen tot alliantievorming bij de oppositie. Dit keer bleken ze succesvol.

Ook in Hongarije heeft de oppositie zich al eens verenigd om de regeringspartij daar, Fidesz, van de macht te verdrijven, tijdens de parlementsverkiezingen van 2022. Maar waarschijnlijk was het toen al te laat: de partij van de Hongaarse premier Viktor Orbán heeft álle grote media én regionale media omgevormd tot propagandakanalen van de partij en de regering. Hongarije is vandaag een eenpartijstaat geworden.

Dat Polen dit scenario nu net op tijd lijkt af te wenden, is daarom een erg belangrijke ontwikkeling voor Polen en voor de Europese Unie.

Alliantievorming

Een eerste ingrediënt dat het succes van de oppositie kan verklaren, is succesvolle politieke alliantievorming. In het verleden mislukten pogingen tot zo’n alliantievorming bij de oppositie altijd, maar dit keer bleken ze succesvol.

De verkiezingsresultaten verhinderen PiS om een winnende coalitie te sluiten met extreemrechts, en de sleutel daarvoor was de nieuwe coalitie Trzecia Droga. Deze conservatieve coalitie van christendemocraten, conservatieven, boerenbelangen en sociaal-liberale en ecologische partijen en politici trok veel kiezers weg van PiS.

De Trzecia Droga-coalitie werd nog maar een half jaar geleden opgericht. Ze begon als een simpele ‘to-dolijst’ van Polska 2050, een sociaalprotestbeweging die in geen tijd uitgroeide tot de derde grootste politieke partij, en de Koalicja Polska (Poolse Coalitie) die bestaat uit een oude boerenpartij en kleinere, liberale en uitgesproken pro-EU-partijen.

De oppositiecoalitie is een samenraapsel van politici uit verschillende hoeken van het politieke spectrum.

Deze coalitie is dus een samenraapsel van politici uit verschillende hoeken van het politieke spectrum. De Poolse Boerenpartij is bijvoorbeeld katholiek conservatief over thema’s als abortus, terwijl andere partijen in de coalitie een liberaler abortusbeleid willen. Maar rode draad is onvrede over de greep van PiS op de rechterlijke macht en hun anti-EU-retoriek.

Trzecia Droga lijkt nu een reëel alternatief te vormen voor de conservatieve kiezers die hun gading niet vonden bij de gevestigde conservatieve partijen zoals PiS of bij het Burgerplatform van Donald Tusk, die elkaars aartsvijanden zijn. Deze kiezers vinden PiS te extreem en Burgerplatform te algemeen, of te veel ingekapseld in het establishment.

Trzecia Droga wil wel regeren met Burgerplatform, maar niet met regeringspartij PiS.

Burgerprotest

De overwinning van de oppositie is niet alleen het resultaat van herhaaldelijke pogingen tot politieke alliantievorming, maar ook van volgehouden burgerprotesten en activisme van het levendige Poolse middenveld. Ik volg dit burgerprotest sinds 2019 in het MO*dossier David tegen Visegrád.

Journalisten, abortusactivisten, lgbtqi-activisten, vrouwenrechtenactivisten, leerkrachten, advocaten, rechters, lokale actieve burgers in heel Polen en gewone burgers: allemaal mobiliseerden ze de voorbije acht jaar sociaal en juridisch protest en maakten ze de bredere samenleving bewust van de gevaren.

Tijdens de vorige parlementsverkiezingen in 2019 mondde hun werk uit in beperkt politiek succes, maar de macht van regeringspartij PiS werd nooit écht bedreigd.

Toch gaven ze de hoop niet op. Met resultaat, dus. Met 73% was de opkomst voor de verkiezingen van afgelopen zondag historisch hoog. Dat kan een gevolg zijn van de volgehouden mobilisatie van het middenveld.

In die acht jaar groeide bij de Polen daarnaast ook de onvrede over politieke schandalen en over het anti-EU beleid van regeringspartij PiS.

Wraak?

De vraag is nu wat een nieuwe Poolse regering zal doen om de beschadigde democratische rechtsstaat te herstellen.

Wat zal er gebeuren met de ‘nieuwe rechters’ die PiS installeerde, en die sommige advocaten en andere rechters niet erkennen als onafhankelijke rechters? Met de lopende politiek gemotiveerde rechtszaken tegen activisten? Met de juridische oorlog tussen de Poolse rechterlijke macht en de Europese Unie? Met de openbare omroep, die volgestouwd werd met PiS-propagandisten? Met een aantal schandalen waarin PiS betrokken is geraakt?

Wat zal er gebeuren met het beleid van PiS voor ‘katholieke waarden? Met de verregaande invloed van ultraconservatieve katholieke lobbygroepen op de politiek en de overheidsinstellingen? Met de alomtegenwoordige opruiing tegen de lgbtqi-gemeenschap? En met het bijna-totaalverbod op abortus in de Poolse wetgeving?

Als de oppositie effectief de regering zal vormen, zal het hoe dan ook geen makkelijke coalitieregering worden, gezien de grote politieke diversiteit. Zo is voor Lewica, de uitgesproken links-progressieve partij, de macht van de katholieke kerk doelwit nummer één. Maar voor de conservatieve krachten binnen Trzecia Droga (Derde Weg) is het dat allerminst.

Zal de nieuwe regering de democratie herstellen en de instellingen opnieuw onafhankelijk maken — ook onafhankelijk van die nieuwe regering?

En ook: zal een nieuwe regering de democratie herstellen en de instellingen opnieuw onafhankelijk maken — ook onafhankelijk van die nieuwe regering? Of zal Donald Tusk, als hij premier wordt, hetzelfde doen als PiS? “Zijn mannetjes” installeren binnen gerecht en media?

De vijandschap tussen Donald Tusk en PiS-leider Jarosław Kaczyński heeft immers diepe historische wortels en gaat terug tot een splitsing binnen Solidarność, de Poolse anticommunistische protestbeweging. Maar het zou geen goed idee zijn: als wraakgevoelens de bovenhand halen, dreigt de onvrede bij een deel van de Polen opnieuw te groeien en zal PiS makkelijk oppositie kunnen voeren.

In ieder geval zal het voor een nieuwe Poolse regering moeilijk zijn om te doen wat PiS deed, omdat ze zal bestaan uit verschillende politieke bewegingen en partijen. Politiek pluralisme is meestal een dam tegen autoritarisme.

Wat een nieuwe regering ook op haar conto zal kunnen schrijven, is dat de Europese subsidies opnieuw zullen vrijkomen. Die heeft de EU ingehouden wegens schendingen van de rechtsstaat.

Hongarije zal bovendien een belangrijke bondgenoot verliezen in de Europese Raad van de lidstaten. Maar Hongarije heeft met Slovakije een andere bondgenoot in de plaats gekregen — zij het een minder zwaar wegende — na de recente verkiezingsoverwinning van de Slovaakse autoritaire populist Robert Fico.

Kan een nieuwe regering echt iets veranderen?

De Poolse oppositie voerde campagne met de belofte om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de openbare omroep te herstellen. Maar regeringsmacht is geen wondermiddel om dat te realiseren.

Afbraak gaat doorgaans makkelijker dan herstel, en met democratische instellingen is dat niet anders.

Afbraak gaat doorgaans makkelijker dan herstel, en met democratische instellingen is dat niet anders. Want eenmaal autoritarisme verankerd raakt, stuit elk herstel van de democratie op obstakels. Polen heeft niet alleen een premier maar ook een president, Andrzej Duda. Die is enkel in de vorm onafhankelijk, maar steunt in realiteit PiS. En het Poolse Grondwettelijk Hof wordt volledig gecontroleerd door PiS-gezinde rechters.

Beiden hebben de macht om een veto uit te spreken over de wetgeving van een oppositieregering. Polen zou dus kunnen aankijken tegen een oorlog tussen staatsinstellingen, waarbij president en Grondwettelijk Hof lijnrecht tegenover parlement en regering kunnen komen te staan.