‘Was Elizabeth dan de koningin van de hele wereld?’

Er was de voorbije week geen ontkomen aan de verslaggeving over het overlijden van koningin Elizabeth II. Tot in de kleinste details moet ook de Belg blijkbaar het wel en wee van de Britse monarchie kunnen volgen. Waarom besteden zoveel media zoveel aandacht aan het overlijden van een vorst van een ander land? MO*journalist John Vandaele stelt vast dat de koloniale erfenis een deel van de verklaring biedt.

Bent u ook al een week in rouw om het heengaan van Hare Majesteit Queen Elizabeth? Het blijkt moeilijk om het niet te zijn, want het overlijden van de Britse koningin domineert al dagenlang de verslaggeving op Vlaamse tv-zenders en in een deel van onze geschreven pers. We worden als het ware bij de hand genomen om mee te gaan in het lijden der Britse natie.

Ook in andere landen was er bijzonder veel aandacht voor dit gebeuren en voor al de pomp en praal waarmee de Britten het omkleden. In Libanon riep de regering prompt zelfs drie dagen van nationale rouw uit.

Waarom? Waarom wordt het verglijden van deze dame op jaren op zoveel plaatsen herdacht als was ze niet de koningin van het Verenigd Koninkrijk en het Britse Gemenebest maar van de hele wereld?

Het staatsbelang van koninklijke privézaken

We kunnen die enorme aandacht niet verklaren zonder stil te staan bij wat een koningshuis nog betekent in tijden van democratische politiek, waarin het volk geacht wordt zijn bestuurders zelf te kiezen.  Een monarchie is een overblijfsel uit een ander tijdperk, waarin de machtigste familie de macht greep en die dan binnen de eigen rangen probeerde te houden, generatie na generatie.

Het risico was daarbij reëel dat er geregeld een “gekke” telg in de stamboom opdook. Het familieleven was daarom ook een ernstige staatszaak: het private was politiek relevant.

In een constitutionele of parlementaire monarchie vandaag hebben die koninklijke families een groot deel van hun macht ingeleverd. Ze worden geacht op een symbolische manier hun land te vertegenwoordigen en, als het even kan, te verenigen.

Deze bevoorrechte mensen moeten het volk belichamen. Daarvoor moeten ze hun ‘onderdanen’ weten te raken.

Dat is een subtiel ambt. Enerzijds zijn die families voorwerp van immense privileges, materieel ver verheven boven de gewone sterveling die zijn inkomen moet bijeenschrapen. De Windsors blijken overal kastelen en immense landerijen te bezitten en zijn een steenrijke familie. 

Anderzijds moeten deze bevoorrechte mensen wel het volk, die gewone sterveling, belichamen. Om dat goed te doen, moeten ze hun ‘onderdanen’ – zelfbewuste kiezers in een andere gedaante – op een bepaalde manier weten te raken en mee te nemen in het verhaal van de natie.

Erfenis van het kolonialisme

Daar komt een kwalitatieve invulling van de koninklijke rol bij kijken – koningin Elizabeth II wordt door sommigen nu een taoïste genoemd, die alles zei door niks te zeggen. Maar ook het sprookje speelt een belangrijke rol: de verhalen van prinsen en prinsessen, van troonopvolgers, van nieuwe en kapotte liefdes en van kindjes maken. Het hoort allemaal bij de rol van koning of koningin en heeft daarom ook een zeker belang. Het familieleven van het koningshuis hoort bij de manier waarop het de natie belichaamt. Die éne natie, niet per se andere naties.

Maar veel massamedia van ándere landen dan het Verenigd Koninkrijk berichten nu al dagenlang en intens over het Britse koningshuis, bijna alsof het hun eigen koningshuis zou betreffen. Alsof de oudere dame die ons is komen te ontvallen, ook de Queen of the World was. Hoe komt dat? Hier spelen meerdere factoren. 

Er is vooreerst de koloniale-keizerlijke dimensie. Toen de overleden koningin aantrad, in 1952, waren grote delen van het Britse imperium nog intact. Elizabeth was op dat moment effectief koningin van delen van Afrika, Azië, Oceanië en Amerika. Dat statuut dankte ze aan de Britse koloniale veroveringstochten.

Zoals de Belgische koning meer betekent in Congo dan in pakweg Tanzania, zo betekent de Britse monarch nog steeds meer in veel Britse ex-kolonies.

70 jaar na haar aantreden blijft er van het toenmalige Britse imperium niet veel meer over, maar toch is het Britse koningshuis anders dan pakweg het Zweedse. Het heeft nog altijd veel meer een mondiale uitstraling.

De Britse monarch is momenteel het staatshoofd van 15 staten, waaronder Canada, Australië, Nieuw-Zeeland, Papoea-Nieuw-Guinea en Jamaica (een curieuze gedachte: Elizabeth was het staatshoofd van Bob Marley). Hij of zij is ook het hoofd van het Britse Gemenebest, dat 65 landen telt. Die rol dankt de monarchie aan het kolonialisme. Zoals de Belgische koning meer betekent in Congo dan in pakweg Tanzania, zo leggen de daden van de Britse koning(in) nog steeds meer gewicht in de schaal in veel Britse ex-kolonies. Kanalen van invloed zijn taai.

En dus ja, als de Britse koning meer invloed heeft dan die van Noorwegen, is dat zeker een erfenis van het kolonialisme. We moeten ons daar bewust van zijn. De luister van het Britse koningshuis is, willen of niet, ten dele te danken aan de rauwe machtspolitiek van het koloniale tijdperk. Die dimensie werd weinig belicht de voorbije dagen. Dat kan nochtans ook zonder onrespectvol te zijn tegenover de overleden koningin.

Celebritycultuur

Een andere factor die de buitenlandse aandacht voor het Britse koningshof verklaart, is het feit dat de royals er vanaf de jaren ‘60 bewust voor gekozen hebben om in te zetten op een celebritycultuur. In een soort deal met de Britse tabloïds: jullie krijgen sprookjes, wij krijgen aandacht en bekendheid.

Die deal heeft smeuïge kanten, zoals Tampongate in 1993, wanneer geluidsopnames uitlekken waarin Charles fantaseert dat hij Camilla’s tampon zou willen zijn. Maar er zijn ook griezelige aspecten aan de deal: denk aan prinses Diana die, opgejaagd door paparazzi, de dood vond in een Parijse tunnel.

Omdat de Britse tabloids vrij groot zijn en geschreven worden in het Engels, de voertaal van onze tijd, worden hun verhalen ook makkelijk opgepikt in andere landen. Onze media kunnen de verhalen van de Britse royals daarom makkelijk volgen. En ze brengen ze ook.

Het succes van de soap en de langdurige leider

Dat brengt ons bij een derde verklarende factor voor de overdadige aandacht: het Britse koningshuis “verkoopt” niet slecht. Hun verhalen zijn goed voor de lees- en kijkcijfers.

De escapades van de prinsen, de jubilea van de koningin: het is theater in het echte leven.

Een deel van de bevolking in andere landen wil, naast de soap van het eigen koningshuis, ook die van de Britse royals volgen, net zoals het persoonlijke leven van andere bekendheden hen boeit. Het is theater in het echte leven: we krijgen sinds jaar en dag de escapades van de prinsen William, Harry, Andrew geserveerd, net als de jubilea van de Britse koningin.

Als dan het nieuws komt dat die Queen overleden is, ligt het dus helemaal in de lijn van die gewoonte dat ook onze journaals bij wijze van spreken onderbroken worden.

Lees ook

‘Londen rolt de rode loper uit voor iedereen met geld’, niet in het minst voor Russische oligarchen

En tot slot: leiders die heel lang aan de macht zijn, gaan deel uitmaken van het leven van hun miljoenen onderdanen. Die leiders waren er al toen hun burgers begonnen te voetballen, toen ze verliefd werden, toen ze hun eerste kindje kregen… Als de koningin of partijleider sterft, komt hen in feite een deel van hun eigen leven voor ogen. Het staatshoofd dat sterft was op de achtergrond aanwezig bij al die cruciale levenservaringen.

Daarom ontroert het overlijden van de langdurige leider. We zagen het ook toen Jozef Stalin of Mao Zedong stierven: allerminst zachtaardige mensen, en toch verscheen ook daar die rouwende emotie op grote schaal. Langdurige leiders zijn de natie gaandeweg zozeer gaan belichamen, dat het voor gewone stervelingen lijkt alsof met de leider ook een deel van hun leven sterft of afgerond wordt.

Ze willen dat ten volle beleven door afscheid te nemen van die leider, ook al moeten ze daar urenlang voor in de rij staan wachten. Het enorme nationale rouwproces dat daarvan het gevolg is, wordt dan weer een nieuwsitem op zich in andere landen.

Wat écht telt

Al die elementen samen bieden een verklaring voor het mediageweld van de voorbije dagen. Toch blijft het vreemd dat dit gebeuren zo prominent in veel van onze berichtgeving figureert. Een groot deel ervan is in feite meer entertainment dan verslaggeving over de dingen die ons leven echt vorm geven.

Want wat is voor lidstaten van de Europese Unie het belang van het sterven van de Britse koningin? Het nieuws is eigenlijk: in ons buurland, het Verenigd Koninkrijk, is de koningin op hoge leeftijd en na een lange ambtstermijn gestorven en ze wordt opgevolgd door haar zoon, zoals de wet dat voorschrijft.

Een relevante vraag is hoe de nieuwe koning zijn subtiele rol zal invullen. Zal hij het koninkrijk dat minder verenigd is dan zijn naam suggereert, weten bijeen te houden? Dát is het nieuws.

De rest is praal en pomp. Sprookjes. En eigenlijk zelfs voyeurisme. We mengen ons in de tribale beleving van de Britten. Waarom laten we hen niet gewoon met rust? Dat blijkt  moeilijk. Om de genoemde redenen. The story goes on, in vele landen.