‘Zolang er werknemers zijn, is er potentieel voor verandering in Turkije’

Lid zijn van een vakbond is bij ons een formaliteit, maar vraagt in Turkije steeds meer moed. En sinds president Erdoğan in mei herverkozen werd, is het nóg moeilijker. Hoe houden vakbondsmedewerkers en -militanten zich staande in een land gekweld door corruptie, hoge inflatiecijfers en een desastreuze aardbeving? MO* vroeg het aan Arzu Çerkezoğlu (53) van de onafhankelijke Turkse vakbond DISK.

‘Ik groeide op in een progressieve familie, die veel belang hechtte aan democratische en seculiere waarden’, vertelt vakbondsvoorzitster Arzu Çerkezoğlu (53) vanuit Istanbul. Ze studeerde geneeskunde en werd arts, maar stond al snel op de barricaden. Sociaal engagement is overduidelijk de rode draad in haar leven.

‘Ik was actief in verschillende studentenbewegingen en werd secretaris-generaal van de Federatie van Studentenverenigingen in Istanbul. Nadat ik na mijn studies in 1992 aan de slag ging als patholoog bleef ik op de barricaden staan. Ik streed voor betere arbeidsomstandigheden van gezondheidswerkers en voor meer openbare gezondheidsdiensten.’

In 2001 werd Çerkezoğlu secretaris-generaal en sinds 2008 is ze ononderbroken voorzitster van Dev Sağlık-İş (de ‘progressieve unie van gezondheidswerkers’), een vakbond voor werknemers in de gezondheidssector.

Moeilijk werken in fabrieken

Via haar vakbond raakte Çerkezoğlu ook meer en meer betrokken bij de werking van de overkoepelende vakbondsconfederatie DISK – een acroniem dat staat voor de Confederatie van Progressieve Vakbonden in Turkije. Daarin zijn 22 sectorvakbonden verbonden.

‘Ik werkte als pathologe in openbare ziekenhuizen en sinds 2001 ook als bedrijfsarts in verschillende fabrieken. Daar zag ik hoe moeilijk de werkomstandigheden van vele Turkse arbeiders waren.’ In 2013 werd Çerkezoğlu verkozen tot secretaris-generaal van de vakbondsfederatie DISK en nog eens vijf jaar later werd ze er de eerste vrouwelijke voorzitster. En daarnaast werkt ze ook nog steeds als arbeidsgeneeskundige.

Lid zijn van de vakbondsconfederatie DISK is voordeliger dan lid zijn van Hak-İş of Türk-İş, de twee confederaties die goede relaties hebben met het Turkse regime. Hoe komt dat?

Arzu Çerkezoğlu: Wij organiseren vakbondsverkiezingen op de werkvloer voor onze leden. De andere confederaties stellen gewoon een vakbondsafgevaardigde aan. Meestal onderhoudt die persoon, niet toevallig, goede banden met de werkgever en/of het management.

‘Wie aangesloten is bij een vakbond, verdient dankzij bedrijfs-cao’s gemiddeld 40% meer dan een niet-vakbondslid.’

Vaak zien werknemers daardoor de collectieve arbeidsovereenkomst (cao, het resultaat van de onderhandelingen tussen werknemers en werkgevers, red.) niet vóór die ondertekend wordt. En er worden ook geen vakbondsacties op touw gezet om meer rechten af te dwingen. Mijn ervaring is dat deze “vertegenwoordigers” gewoon ondertekenen wat de werkgever, en onrechtstreeks ook de regering, voorstelt.

Toch is lidmaatschap van een van de confederaties, zelfs van de niet-onafhankelijke, nog steeds beter dan helemaal niet aangesloten zijn bij een vakbond. Want alleen vakbondsleden kunnen beroep doen op de cao’s van bedrijven.

Wie aangesloten is bij een vakbond, verdient zo gemiddeld 40% meer dan een niet-vakbondslid, dankzij die bedrijfs-cao’s. Én verdient sowieso een pak meer dan het nationaal vastgelegde minimumloon, dat sinds eind juni 11.400 Lira (zo’n 402,4 euro, red.) bedraagt.

7 miljoen Turken werken aan minimumloon

Turkije kampte de afgelopen jaren met een forse inflatie van meer dan 80%. Welke werknemersgroepen worden het hardst getroffen door deze prijsstijgingen?

Arzu Çerkezoğlu: Vrijwel alle loontrekkenden lijden onder de inflatie. Zelfs arbeiders in de petrochemie en de metaalindustrie, die traditioneel best goed verdienen.

Gewoonlijk heronderhandelen we de cao’s jaarlijks op verschillende bedrijfsniveaus. Maar nu zijn we vragende partij om meerdere onderhandelingsrondes te organiseren en het minimumloon sneller te herberekenen. Zeker omdat de inflatiecijfers met 109% volgens de onafhankelijke Turkse onderzoeksgroep voor inflatie (ENA) een pak hoger liggen dan de 39,6% dat het Turks Statistisch Instituut (TurkStat) aangeeft.

25% van de Turkse jongeren en één derde van de Turkse vrouwen is werkloos.

Dat minimumloon herberekenen gebeurde in 2022 twee keer, maar de bedragen waren bijzonder willekeurig. Ze werden vastgelegd zonder overleg met experts of advies van de nationale raad voor het minimumloon.

En zelfs áls Erdoğan al rekening hield met dat laatste orgaan, verliep dit proces nog niet democratisch. Van de 15 zetels zijn er 5 voorbehouden voor vertegenwoordigers van het ministerie van Arbeid, 5 voor de associatie van werkgevers en amper 5 voor vertegenwoordigers van de werknemers. Volgens de wet moeten die laatsten bovendien afkomstig zijn van de grootste vakbondsconfederatie, en dat is sinds jaar en dag de regimevriendelijke Türk-İş.

Dan is het aan ons om onze stem te laten horen. Want zo’n 7 miljoen Turkse werknemers ontvangen het minimumloon. Voor hen maakt een eerlijke berekening een enorm verschil uit.

Er zijn nog een hoop andere uitdagingen, zoals de enorme werkloosheid. 25% van de Turkse jongeren en één derde van de Turkse vrouwen is werkloos. Ook de energietransitie, de klimaatverandering en de migratiecrisis hebben een grote invloed op de Turkse arbeidsmarkt en op de arbeidsomstandigheden van verschillende werknemers.

Intimidatie

Zijn er ook nadelen verbonden aan lid zijn van een vakbond in Turkije?

Arzu Çerkezoğlu: Die zijn er absoluut, helaas. Dat is ook meteen de reden dat amper 14% van de Turkse werknemers aangesloten is bij een vakbond.

Als je lid wordt van de vakbond op je werkplek, kan dat een officieuze reden zijn voor je ontslag. Het ministerie van Arbeid registreert wie aangesloten is bij welke vakbond, en we we weten dat het deze informatie doorspeelt aan werkgevers. Dat zet de deur open voor dreigementen en machtsmisbruik, al helemaal als je vakbond deel uitmaakt van de linkse confederaties DISK en KESK.

En hoewel werkgevers over het algemeen toegeeflijker zijn ten opzichte van Hak-İş- en Türk-İş-leden, geeft zelfs dat geen garantie op bescherming. Zo werden er vorig jaar nog 10 vrouwelijke werknemers ontslagen in een textielfabriek in Bursa, twee dagen nadat ze lid werden van de lokale vakbond Öz İplik-İş, die onder de vleugels van Hak-İş valt.

‘Een samenwerking met vakbonden van nabijgelegen fabrieken zet de deur open voor allerhande intimidaties door werkgevers.’

Lid worden van een vakbond betekent ook zo’n 3% tot 5% van je maandelijkse loon afstaan (wat neerkomt op een dagloon per maand, red.). Die investering is het, ondanks de hoge kost, meestal wel waard. Het lidgeld wordt in de eerste plaats ingezet om werknemers financieel te ondersteunen tijdens stakingen. Of wanneer ze worden ontslagen omwille van deelname aan vakbondsactiviteiten.

Daarnaast is het voor vakbonden een titanenwerk om een gemeenschappelijk front te vormen met vakbonden van nabijgelegen fabrieken. Zo’n samenwerking zet opnieuw de deur open voor allerhande intimidaties door werkgevers.

Vakbondsvertegenwoordigers komen trouwens maar zelden samen op nationaal niveau. Meestal gebeurt dat alleen om 1 mei te vieren (de Internationale Dag van de Arbeid, red.) of bij een nationale manifestatie.

De overheid kan volgens de wet ook steeds tussenkomen bij een conflict tussen werkgever en werknemers, bijvoorbeeld over loonsverhogingen. In de praktijk komt dit niet zo vaak voor. Maar als het gebeurt, krijgen werkgevers hoe dan ook de steun van het regime.

Top 10 van landen met slechtste arbeidsrechten

U draait al lang mee in het Turkse vakbondswezen. Is er veel veranderd sinds Erdoğan in 2003 president werd?

Arzu Çerkezoğlu: Aanvankelijk legde Erdoğan de nadruk op democratie, mensenrechten en vrijheid van meningsuiting. Hij wou op een goed blaadje staan bij de Europese lidstaten en daar leek hij met zijn bewust gelanceerde imago als “hervormer” ook in te slagen.

‘Erdoğan koos steeds meer voor een kapitaalvriendelijk anti-arbeidersbeleid. Met stakingen die verboden werden en een inperking van werknemersrechten.’

Maar gaandeweg koos hij steeds meer voor een kapitaalvriendelijk anti-arbeidersbeleid. Dat hield ook in: stakingen die verboden werden en een inperking van werknemersrechten, allemaal om investeerders geen strobreed in de weg te leggen.

Al snel werd het resultaat merkbaar: Turkije belandde in de top 10 van landen met de slechtste arbeidsrechten volgens de Global Rights Index van de Wereldvakbond ITUC.

Sinds in 2013 de Gezi-protesten losbraken (massale burgerprotesten tegen de sloop van het Gezipark in Istanbul, die al snel uitgroeiden tot bredere demonstraties tegen de regering, red.), begon Erdoğan steeds repressiever op te treden. Er kwamen ook tienduizenden willekeurige ontslagen van ambtenaren als deel van de harde reactie van de regering op de illegale, mislukte staatsgreep in 2016.

Vroeger waren vreedzame demonstraties in het stadscentrum, met vlaggen en spandoeken, nog normaal. Je hebt er volgens de Turkse grondwet dan ook geen toestemming voor nodig. Maar vandaag kunnen we ons dit in de praktijk niet meer voorstellen. De oproerpolitie is meteen van de partij om ons met een waterkanon, pepperspray en traangas te verjagen. Ook worden al onze pamfletten en posters systematisch verwijderd.

Toch zullen we acties op poten blijven zetten. De gevolgen daarvan, zoals arrestaties van enkele dagen, nemen we er gewoon bij. Tijdens onze laatste betoging werden nog 20 militanten vastgehouden. Dan is het wachten tot de openbaar aanklager hen weer laat gaan. We kennen het klappen van de zweep intussen wel.

Op welke concrete manieren probeert het Turkse regime vakbonden nog te blokkeren?

Arzu Çerkezoğlu: Onze vakbondsactiviteiten worden verstoord. Onze kantoren worden lukraak binnengevallen en doorzocht. Vakbondsleiders worden van “terroristische activiteiten” beticht. Deelnemers van betogingen worden blootgesteld aan gewelddadige arrestaties. Er vallen daarbij geregeld gewonden, soms ook doden.

Op 1 mei wordt het ons onmogelijk gemaakt om te vieren op het Taksimplein in Istanbul (waar het Gezipark is, red.). Ik werd er zelf al verschillende keren opgepakt en vastgezet.

Wie als werknemer zijn geschonden rechten wil verdedigen via de arbeidsrechtbank ,moet er verder op rekenen dat dit jaren in beslag kan nemen. In de tussentijd wordt de betrokkene vaak op allerlei manieren onder druk gezet, en ook familieleden kunnen worden bedreigd.

Hoe zit het met het stakingsrecht in Turkije?

Arzu Çerkezoğlu: Veel vormen van stakingen zijn volledig verboden. Het werk neerleggen kan enkel op het niveau van de werkvloer, en alleen als collectieve onderhandelingen tussen de lokale vakbond en de werkgever mislukt zijn.

In sommige sectoren, zoals het bankwezen, is staken zelfs illegaal. In andere, zoals het leger, de politie en bij gevangenisbewakers, is lid worden van een vakbond bij voorbaat door de wet uitgesloten.

‘Na een staking van 18 dagen werd bij de Bekaert-afdeling in Izmit een nieuwe cao getekend met een loonsverhoging van maar liefst 84%.’

Vakbonden moeten een staking bovendien minimum 60 dagen op voorhand aankondigen. Maar zelfs dan kan de stakingsactie op eender welk moment nog worden geband via een wettelijk decreet, voor drogredenen als “nationale veiligheid” of “publieke gezondheid”.

In 21 jaar tijd werden zo 20 tijdig aangekondigde stakingen verboden, waarbij in totaal 195.000 werknemers betrokken waren. Vindt een staking ondanks zo’n verordening toch plaats, dan is geweld geen uitzondering.

Solidaire collega’s in het buitenland

Hoe kon u met DISK iets concreets verwezenlijken, ondanks al die uitdagingen?

Arzu Çerkezoğlu: Bij de Belgische staalproducent Bekaert, bijvoorbeeld. Die heeft een afdeling in Izmit met DISK-vertegenwoordigers in haar rangen. Arbeiders staakten er, ondanks een overheidsverbod, om een eerlijke loonsverhoging te eisen, die meer in overeenstemming is met de enorme inflatie in Turkije.

Na een staking van 18 dagen werd daarop in januari een nieuwe cao getekend met een loonsverhoging van maar liefst 84%. Dat er toen ook steun kwam vanuit de hoofdzetel in België hielp enorm. Belgische vakbondsleden zamelden middelen in om onze stakers in Turkije te steunen.

Het gebeurt wel vaker dat werknemers van hetzelfde bedrijf in het buitenland ook acties op poten zetten om de zaak van hun Turkse collega’s onder de aandacht te brengen. Zo legden Franse Renault-werknemers al het werk neer uit steun voor hun Turkse collega’s.

Recent zamelde het EVV ook nog donaties in voor slachtoffers van de aardbeving van februari. Met KESK organiseerden we toen een protestmars tegen de corruptie bij de instanties die deze noodfondsen beheren.

Wij willen leven en werken in een land waar werknemers eerlijke lonen ontvangen en waar niemand meer wordt gearresteerd gewoon omdat hij voor zijn rechten opkomt.

En momenteel werken we heel hard aan de uitbreiding van arbeidsrechten bij bedrijven in onderaanneming. We strijden ook voor meer vaste banen in de gezondheidszorg, in plaats van de korte interimcontracten die er welig tieren.

En hoe zit het met de rechten van vrouwelijke werknemers? Is dat een specifiek aandachtspunt?

Arzu Çerkezoğlu: Zeker en vast! Sinds Turkije zich in 2021 terugtrok uit de Conventie van Istanbul staan we voor een historische kantelpunt in de strijd voor gendergelijkheid. Turkije was nota bene een van de eerste landen die deze conventie tien jaar geleden in eigen land ondertekende. Na de terugtrekking uit de conventie werden ook de betogingen om huiselijk geweld aan te kaarten gewelddadig beantwoord.

Er is nog wel wet nummer 6284 uit 2012 om geweld tegen vrouwen te voorkomen, maar die wordt amper in de praktijk omgezet. Erdoğans partij, de AKP, overweegt zelfs om dit laatste controlemechanisme tegen vrouwenmishandeling volledig af te schaffen.

Tegelijk worden volop wetten geïmplementeerd voor strafvermindering na huiselijk geweld of het aanmoedigen van geweld tegen vrouwen.

Als vakbondsconfederatie blijven wij ons verder inzetten voor ratificatie door Turkije van de IAO-conventie 190 uit 2019. Die moet werkplekken vrijwaren van geweld en intimidatie.

Potentieel voor verandering

Nu Erdoğan opnieuw verkozen werd, hoe ziet u de toekomst voor Turkije?

Arzu Çerkezoğlu: Peiling na peiling verliest de AKP aan populariteit. Op dit moment is het nog te vroeg om te voorspellen hoe groot de impact zal zijn van de recente aardbevingen. De politieke situatie blijft dan ook onzeker door oneerlijke verkiezingen, wijdverbreide corruptie en goed georkestreerde staatspropaganda.

Maar zolang er werknemers zijn, is er potentieel voor verandering. En die verandering kan heel plots komen, dat heeft de geschiedenis al meermaals aangetoond bij autoritaire regimes.

Ons belangrijkste doel blijft om de sociale eisen van onderbetaalde werknemers en contractarbeiders, vaak in precaire omstandigheden, op de nationale agenda te krijgen. Wij willen dan ook leven en werken in een land waar werknemers eerlijke lonen ontvangen en waar niemand meer wordt gearresteerd omdat hij simpelweg voor zijn grondwettelijke rechten opkomt.