El Salvador: dodelijkste maand sinds tien jaar

De bendes Barrio 18 en Mara Salvatruchas 13 (MS-13) spraken in 2012 informeel af om de wapens neer te liggen. Vanaf dat moment nam het aantal moorden af van vijftien, naar vijf per dag. Sinds 2014 laait het geweld echter opnieuw op.

‘Landelijk is het staakt-het-vuren nooit succesvol geweest.’

Wij onderhandelen niet

‘Op lokaal niveau onderhandelden mensen veel. Maar nationaal is het staakt-het-vuren nooit succesvol geweest’, zegt Midden-Amerika expert Ralph Sprenkels. Hij is werkzaam bij de Universiteit Utrecht en de ngo Impunity Watch. Op steun die de vorige president impliciet gaf, hoeven de bendes bij president Salvador Sánchez Cerén niet te rekenen. Hij sprak zich publiekelijk uit tegen onderhandelingen met afgevaardigden van de 70.000 bendeleden die El Salvador rijk is.

‘Onderhandelen met bendeleden kan politici stemmen kosten. De politiek heeft simpelweg te lang niets met het thema gedaan. In die periode zijn de bendes sterker geworden. Nu is het een principekwestie voor de regering: wij onderhandelen niet.’ Doordat overheidssteun afneemt, zijn lokale bestanden ook afgekoeld. Conflicten tussen bendes en de politie ‘laaien opnieuw op’, vervolgt Sprenkels.

Naast een onderlinge strijd vechten de bendes dus ook met de staat. Sprenkels spreekt daarom van ‘een dubbele geweldspiraal.’

Controle op achterban verslapt

De coördinatie voor de onderlinge strijd neemt af. De kopstukken van beide kampen zijn overgeplaatst naar de strengst beveiligde gevangenissen van El Salvador. Vanaf 2012 zaten die criminelen in comfortabelere gevangenissen, wat een eis was van de bendes tijdens de onderhandelingen over een wapenstilstand. Naast Barrio 18 en MS-13 namen ook de regering en de Katholieke Kerk deel aan de gesprekken.

‘De politiek heeft simpelweg te lang niets met het thema gedaan.’

Nu de wapenstilstand is ontbonden, verplaatst de regering de gevangenen. Op de nieuwe verblijfplaatsen is het vrijwel onmogelijk om contact te houden met leden op straat. Dat maakt het lastig voor de leiders om controle op hun achterban uit te oefenen.

Overigens is de tweedeling tussen Barrio 18 en MS-13 niet helder. Zo zijn ook kleinere bendes actief in El Salvador en hebben de twee grootste bendes ‘subgroepen, met lokale afdelingen’, vertelt Sprenkels.

Blijf waakzaam

President Sánchez Cerén, een voormalig guerrillaleider tijdens de burgeroorlog van 1980 – 1992, gaf de politie de afgelopen maanden verregaande bevoegdheden. Zo mogen agenten hun wapens te allen tijde bij zich dragen. Ook zijn de regels omtrent het gebruik van het dienstwapen versoepeld.

‘Twee agenten die met verlof waren, zijn doodgeschoten. Iedereen reageerde ontsteld.’

In het eerste kwartaal van 2015 zijn twintig agenten gedood, tegenover 39 in heel 2014. Een rapport van de inlichtingendienst, waarin staat dat MS-13-leiders hun leden opdracht gaven om politieagenten aan te vallen, is naar de media gelekt. Het ligt daarom voor de hand dat politieagenten gebruik gingen maken van de soepelere regels. Zo schoten agenten op 18 april minstens negen Barrio-18-leden dood in de stad Zacatecoluca. Drie weken eerder was het ook raak. Agenten doodden acht leden van dezelfde bende in een koffiebar in de stad San Jose Villanueva.

De Belgische expat Ludo Van de Velde bevestigt dat het geweld de laatste maanden op politieagenten en militairen is gericht. Hij woont sinds 1991 in El Salvador en werkte bij de Belgische ngo Volens. Na zijn pensioen bleef hij in het land. Sinds twee jaar verblijft Van de Velde op dertig kilometer van de hoofdstad, in San Juan Opico. Hij woont aan de rand van de gemeente, waar het rustig is. ‘Aan de andere kant van het dorp zijn vorige week twee agenten die met verlof waren, doodgeschoten. Iedereen reageerde ontsteld.’

Toch voelt Van de Velde zich niet onveilig. ‘Ga ’s avonds niet over straat als het niet hoeft, en blijf waakzaam’, luidt zijn advies. Zijn dochter at vorige week in een restaurant, toen onopvallend gewapende mannen binnenstapten. Bij de kas namen zij de door hen eerder opgelegde rente mee, en vertrokken. ‘Mijn dochter reageerde afwachtend: “zo is de huidige situatie nu eenmaal”, zei ze achteraf. Dat restaurant, gelegen in een commercieel centrum, vermijdt zij vanaf nu. ‘Mijn dochter zal selectiever zijn in welke openbare plaatsen ze bezoekt’, vervolgt Van de Velde.

Meer repressie werkt niet

President Sánchez Cerén besloot naar aanleiding van het toenemende geweld twaalfhonderd extra militairen in te zetten. Van de Velde spreekt over repressiegroepen. ‘Ik snap niet dat de president, een ex-guerrillacommandant, geen gesprek wil aangaan. Juist hij weet hoe ineffectief de aanpak “met terroristen praten we niet”, is.’

‘In het verleden voerde de regering ook een repressief beleid. Toen vond de militarisering van bendes plaats’, zegt Sprenkels. Hoe harder de politie optrad, hoe meer gesloten de groep werd. Mensen die in de gevangenis belandden, vormden een koepelorganisatie van verschillende bendes.‘De criminele capaciteit is hierdoor alleen maar vergroot’, vervolgt de Midden-Amerika expert.

‘Juist de president weet hoe ineffectief de aanpak “met terroristen praten we niet”, is.’

Ook Van de Velde vindt alleen repressie geen oplossing. Op televisie is te zien hoe agenten in hun zoektocht naar bendeleden ‘deuren intrappen en mensen schoppen. Dat is toch onnodig?’ De pers toont foto’s van vermoorde bendeleden. ‘Mensen kijken en juichen’, vertelt Van de Velde ontsteld. Recentelijk postte een man een online video, waarin hij opriep om buiten de wet om bendeleden te vermoorden. ‘Verschrikkelijk. Door al die dingen krijgen jongeren het idee dat geweld normaal is’, aldus Van de Velde.

Oorlogsgevoel

Alleen de dialoog aangaan is onvoldoende: ‘De groepen vertrouwen elkaar nauwelijks’, stelt Sprenkels. Volgens hem kan de regering beter investeren in achterstandswijken en onderwijs.

Ook hamert de onderzoeker op een internationale aanpak. De drugseconomie zorgt voor problemen in het land: ‘Om de producten naar het Westen te vervoeren, is territorium nodig. Daar wordt om gevochten.’ Naast drugs vervoeren bendes ook mensen naar de Verenigde Staten. ‘Zo krijg je een schaduweconomie van drugs, mensensmokkel en afpersing. Die problemen zijn grensoverschrijdend, El Salvador kan het niet alleen oplossen’, zegt Sprenkels.

‘Wij leven nog altijd in een paradijs.’

Ondanks het toenemende geweld, wil Van de Velde niet spreken over een op de loer liggende oorlog, zoals een aantal media doen. ‘Als ik zie en lees over Irak, Syrië en Jemen, dan leven wij nog altijd in een paradijs. Natuurlijk zijn mensen bang, maar het leven gaat gewoon verder. Hoe moeilijk het voor sommigen ook is.’ Van de Velde is dan ook niet van plan om te verhuizen. Ook Sprenkels verwacht geen burgeroorlog, al kan het ‘door lokaal geweld voor dorpelingen wel zo voelen’. En dat maakt de zaak uiterst urgent.