Waarom migratie niet het probleem van Europa maar van Afrika is

Waarom vertrekken Oegandezen, Kenianen, Kameroeners, Zimbabwanen en Nigerianen uit hun thuisland? En wat zijn de gevolgen voor de thuisblijvers? Een team Afrikaanse onderzoeksjournalisten zocht het uit. Hun vaststelling: er is helemaal geen sprake van ‘massamigratie’ naar Europa, en migratie is in de eerste plaats problematisch voor Afrika zelf.

De drang van migranten om te vertrekken is in veel gevallen zo wanhopig groot dat ze bewust het risico op afpersing door smokkelaars, misbruik, uitbuiting en zelfs de dood lopen. Dat blijkt uit een nieuw internationaal onderzoek van het online, Engelstalige magazine ZAM naar migratie uit Oeganda, Kenia, Kameroen, Zimbabwe en Nigeria.

De EU en Groot-Brittannië financieren wel bewustmakingscampagnes over deze risico’s, maar in de overgrote meerderheid van de gevallen blijken ze mensen niet te overtuigen om thuis te blijven. Een meerderheid van de mensen die ZAM interviewde in de vijf vermelde Afrikaanse landen vertelde dat ze zouden vertrekken zodra de kans zich voordeed, ongeacht wat hen te wachten stond.

Vertrek uit uitzichtloosheid

De mensen die ZAM interviewde, zeiden dat ze zouden vertrekken vanwege het gebrek aan hoop dat ze ondervonden in hun land. Ze omschreven die landen over het algemeen als slecht bestuurd en repressief, zonder uitzicht op het opbouwen van een gezinsleven of op werkgelegenheid — de jeugdwerkloosheidspercentages in de landen in kwestie varieerden van 40 tot 70%. Onder de geïnterviewden waren er heel wat die beschikten over cruciale vaardigheden op de arbeidsmarkt, zoals artsen, leraren en technische experts.

Bijna alle potentiële migranten beschreven hun regering als onbekwaam en vooral bezig met ‘eten uit de staatskas’, in plaats van aandacht te besteden aan de behoeften van de burgers. Het was deze situatie, zeiden de geïnterviewden, die hen tot de conclusie bracht dat alleen elders, vooral buiten Afrika, een toekomst met werk en gezin mogelijk zou zijn.

De overgrote meerderheid van de migranten loopt vast in de Sahel en in Noord-Afrikaanse landen.

Uit het onderzoek van ZAM blijkt ook dat bij de smokkel en uitbuiting van migranten vaak hooggeplaatste ambtenaren betrokken zijn. In Kenia en Oeganda wordt gewerkt met ‘arbeidsbureaus’, die migranten een baan beloven in Saudi-Arabië of andere Golfstaten. Deze agentschappen ontvangen minstens 76 miljoen dollar per jaar.

De arbeidsbureaus krijgen ook bescherming van bovenaf, vooral in het geval van wekelijkse vliegreizen naar de Saudische hoofdstad Riyad. In Kameroen bood een zakenman met connecties met de overheid irreguliere Franse visa te koop aan aan potentiële migranten, voor het equivalent van 6000 dollar per stuk.

Geen sprake van ‘massamigratie’

Hoewel de meeste geïnterviewden zeiden dat ze graag naar Europa of het VK zouden willen reizen, slagen maar weinigen daarin.

Het ZAM-onderzoek bevestigt ook eerder onderzoek, van de Nederlandse migratieonderzoeker Hein de Haas, waaruit blijkt dat er helemaal geen sprake is van ‘massamigratie’ van Afrika naar Europa, of Groot-Brittannië.

De overgrote meerderheid van de migranten loopt vast in de Sahel en in Noord-Afrikaanse landen, voornamelijk als gevolg van een gebrek aan geld en van een steeds strenger bewaakte Middellandse Zeekust vol detentiecentra. Daarnaast zitten honderdduizenden mensen vast in arbeidssituaties in de Golfstaten, waarbij ze uitgebuit worden. En in Zimbabwe zijn er ook goed opgeleide professionals die hun land massaal verlaten en naar Zuid-Afrika trekken.

Lege campussen en ziekenhuizen

Afrikaanse illegale migratie is dus niet echt een probleem voor Europa, of bij uitbreiding ook voor Groot-Brittannië. Die economieën zouden net profijt hebben van meer inkomende arbeidsmigratie, zoals eerder onderzoek (bijvoorbeeld door de Europese denktank Jacques Delors Centre en door de Europese Commissie) al aantoonde.

Maar dat neemt niet weg dat de migratiecrisis een nachtmerrie is voor Afrika zelf. In de vijf landen die de ZAM-journalisten beschreven, zagen ze lege campussen waar ooit levendige universiteiten functioneerden, vervallen ziekenhuizen, economieën en staatsinstellingen vol incompetentie en nepotisme.

De emigratie van geschoolde mensen stuurt een malaise aan, en juist die draagt bij aan nog meer malaise, die opnieuw meer burgers uit hun land wegjaagt. ‘Het is alsof je tegen een kind zegt dat hij zijn hand niet in het vuur mag steken. Het steekt nog steeds zijn hand in het vuur’, merkte een vertegenwoordiger van een ngo tegen mensenhandel in Kenia op.

Westerse landen ondernemen inspanningen om de ontwikkeling in Afrika zelf te bevorderen. Ze financieren onder meer projecten voor ‘terugkerende’ migranten, vaak bevrijd uit Libische en Algerijnse detentiecentra of verdwaald in de woestijn. Maar in ten minste 60% van de gevallen mislukken die, rapporteert het ZAM-team.

De belangrijkste partner van de EU en Groot-Brittannië in deze projecten, de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM), erkent dat cijfer. Zelfs de Europese Commissie zelf geeft dit toe. Maar volgens de ZAM-onderzoeksjournalisten ligt het zelfs nog aan de lage kant. Drie Nigeriaanse terugkeerders meldden dat veel, zelfs de meeste van hun groep terugkeerders, ‘hun startpakketten verkochten en weer vertrokken’.

Afrikastrategieën

Waarom leggen recente Europese en Britse ‘Afrikastrategieën’ dan de nadruk op ‘versterkte samenwerking op het gebied van migratie en mobiliteit’ in ‘gelijke partnerschappen’, uitgedrukt in de gemeenschappelijke visie van de EU en de AU? Met soms zelfs, zoals dit rapport van het Tony Blair Institute vermeldt, ‘ambitieuze verbintenissen’ met Afrikaanse regeringen van landen waar veel burgers proberen weg te komen?

Deze ‘partnerschappen’ leidden al tot de kritiek dat Europa en Groot-Brittannië ‘Afrikaanse dictators betalen’. Maar daarnaast is nog de vraag hoe effectief deze strategieën – en de bijhorende uitgaven – werkelijk kunnen zijn zolang die ‘partnerstaten’ doordesemd zijn van corruptie.

Uit eerder onderzoek van ZAM-onderzoeksjournalist Theophilus Abbah bleek bijvoorbeeld dat in Nigeria 250 miljoen euro aan Europees geld voor ‘grenscontrole’ in feite uitgegeven werd aan corrupte contracten tussen zakenlieden en sleutelambtenaren in het douanesysteem. Het geld was bedoeld voor een nieuw digitaal paspoortsysteem voor Nigeria, maar de grenzen van Nigeria bleven net zo poreus bleven als voordien.

Veel van de geïnterviewden voor het ZAM-onderzoek vertelden dat dit soort corrupte deals hun emigratiewens net aanwakkerde.

Er zijn weinig aanwijzingen dat Afrikaanse regimes ernstig proberen om de migratie ‘in gelijkwaardig partnerschap’ met Europa of Groot-Brittannië te beteugelen, zoals ze in de overeengekomen strategieën beloven. In elk van de vijf onderzochte landen blijven de grenzen poreus en blijft de lucratieve betrokkenheid van ambtenaren bij mensenhandel gebruikelijk.

‘Hoe moeten wij ons ontwikkelen als al onze knappe koppen vertrekken?’

Tegelijk maakte de Afrikaanse diaspora in het Westen miljarden aan geld over naar hun landen van herkomst. Die zogenaamde remittances leveren de broodnodige financiële injecties in noodlijdende Afrikaanse economieën op.

De braindrain uit Afrika helpt de betrokken landen ook niet. Medische en anders opgeleide professionals krijgen vaak wel een visum voor westerse landen en vertrekken naar betere kansen. Een van de geïnterviewden in het onderzoek vatte dat samen in een cruciale vraag: ‘Het Westen zegt dat we ons moeten ontwikkelen. Maar hoe moeten we dat doen, als al onze knappe koppen vertrekken?’

Steun van anderen

Aan de basis van de Europese en Britse Afrikastrategieën ligt ook, volgens de hierboven vermelde beleidsdocumenten, angst van het Westen. Dat vreest dat Afrikaanse regeringen zich zouden haasten om ‘andere geopolitieke spelers’ – dat wil zeggen Rusland en China – te omarmen wanneer die ontevreden zouden zijn over het Westen.

Sommige analisten achten die angst gerechtvaardigd, in het licht van de recente anti-Franse (en deels pro-Russische) staatsgrepen in een aantal West-Afrikaanse landen (zoals bijvoorbeeld in Mali, red.).

Lees ook

Russische huurlingen in ruil voor Afrikaanse grondstoffen

Maar de voortdurende “gelijke partnerschappen” van westerse landen met corrupte en onderdrukkende heersers zouden wel eens kunnen leiden tot het verlies van nog meer vertrouwen van geïrriteerde en rusteloze burgers, zo geeft het ZAM-onderzoek aan. Of, zoals een Kameroense democratische activist zich afvroeg bij de Europese vrees dat zijn dictatoriale regering nauwe banden met Poetin zou kunnen ontwikkelen als de westerse steun zou verdwijnen: ‘Maar waarom steunen ze ons dan niet?’

Het onderzoek van ZAM werd gecoördineerd en geredigeerd door ZAM-onderzoeksredacteur Evelyn Groenink. Het volledige onderzoek vindt u in vier delen op de website van ZAM (Engelstalig).